Εγώ. Το παιχνίδι της ζωής (15) - ΕΠΑΝΑΛΗΨΗ

ΕΓΏ-Μέρος Πρώτο

Η βελτίωση της ζωής

Ο κάθε άνθρωπος γίνεται manager του εγώ του

Μακελειό B

Το τραγικό είναι ότι ανθρώπινες παραλλαγές της θεωρίας των παιγνίων, κατά την διάρκεια των χρόνων που πέρασαν και εν μέρει σε συνθήκες μιας έντονης εσωτερικής διαμάχης μεταξύ των συμπαικτών, έχουν δημιουργήσει κανόνες για μια λογική συνεργασία και δίκαιη κατανομή. Πριν από κάποια χρόνια, ο φυσικός Stefan Klein, στο μυθιστόρημα του «Το νόημα του δίνειν» ανέφερε πλήθος τέτοιων παραδειγμάτων, τα οποία αφαιρούν κάθε δικαιολογία για την ύπαρξη του homo oeconomicus.

Το πρόβλημα είναι ότι η κοινωνία εντός της οποίας παίζουμε, έχει αλλάξει ριζικά τα τελευταία χρόνια. Όλο και περισσότεροι τομείς της ζωής μας διαμορφώνονται όπως το χρηματιστήριο, και με τον τρόπο αυτό, η αρχή πως τα πάντα είναι οικονομία και ο εγωισμός του «νούμερο 2», γίνονται θεμέλια των διαπροσωπικών σχέσεων. Βρίσκονται ήδη σε λειτουργία όπου οι άνθρωποι εργάζονται με υπολογιστές, και οι αποφάσεις είναι υπόθεση του οικονομικού πράκτορα: στα χρηματιστήρια, στις μηχανές αναζήτησης, στα κοινωνικά δίκτυα, στα γραφεία διαχείρισης προσωπικού, στις εφορείες και γραφεία μετανάστευσης.

Στα σημερινά ανώνυμα ψηφιακά χρηματιστήρια της ζωής δεν υπάρχουν επαναληπτικοί αγώνες. Το παιχνίδι και οι παίκτες αλλάζουν διαρκώς. Αυτό ισχύει για τον στρατό, τις αγορές και την κοινωνική ύπαρξη του μοντέρνου ανθρώπου. Μια λάθος κίνηση, μια λάθος απόφαση ζωής, ένα λάθος tweet ή μια λάθος εκτίμηση του αντιπάλου, μπορεί να οδηγήσει στην απώλεια των πάντων (που έχει κατακτήσει ο συγκεκριμένος άνθρωπος μέχρι εκείνη την στιγμή), χωρίς την ευκαιρία επανάληψης, πολλές φορές χωρίς καν μια δεύτερη ευκαιρία96. 

Ο μοναχικός άνθρωπος στο καταφύγιο του, μπροστά στην οθόνη του -είτε στο χρηματιστήριο, είτε στον τόπο εργασίας είτε στο σπίτι- είναι σε αυξανόμενο βαθμό φυλακισμένος σε ένα εικονικό κόσμο ανώνυμων μοναδικών αλληλεπιδράσεων. Και έτσι έχουμε κατέβει στα πρόθυρα της κόλασης των μη συνεργατικών παιγνίων, και έχουμε φτάσει ακριβώς σε εκείνο το σημείο από το οποίο ξεκίνησε κάποτε η θεωρία των παιγνίων: στην μηχανή παραγωγής σκέψεων εκείνων των στρατιωτικών ή μη-στρατιωτικών thinktanks του Ψυχρού Πολέμου και της παρανοϊκής ατμόσφαιρας του. Εκεί όπου είχε κατασκευαστεί η μεγάλη εγώ-μηχανή, η οποία στις μέρες μας αλλάζει ριζικά, και με τρομακτική ταχύτητα, τον κόσμο μας και τους ηθικούς και δημοκρατικούς κώδικες του.

Για να μπορέσει όμως να γίνει αυτό το πράγμα, το «νούμερο 2» έπρεπε να δείξει τις ικανότητες του. Η νίκη κατά των Ρώσων ήταν καλή και όμορφη, αλλά δεν μπορούσε να αποδειχθεί κάτι με αυτήν. Εκτός αυτού, ο Ψυχρός Πόλεμος ήταν επίσης ένα είδος πολέμου, και το ερώτημα αν το «νούμερο 2» ήταν ικανό να ζήσει ως πολίτης ήταν ανοικτό. Δεν ήταν λίγοι οι οικονομολόγοι που θέλοντας να αποτελειώσουν την νεοκλασική παράδοση που δεχόταν μια εικόνα για τον άνθρωπο πολύ απλοποιημένη, είχαν αρχίσει μια δημόσια συζήτηση για το πόσο περιορισμένο είναι το το μοντέλο.

Το γεγονός που άνοιξε τα μάτια κάθε επενδυτικού τραπεζίτη στον κόσμο, έλαβε χώρα το 1994. Στις ΗΠΑ, σύντομα όμως και σε πολλές άλλες χώρες του κόσμου, γινόταν πλειστηριασμός συχνοτήτων για τηλεπικοινωνίες. Η «μητέρα όλων των πλειστηριασμών» είχε ιλιγγιώδη αποτελέσματα. Και ο λόγος είχε σύντομα γίνει γνωστός: τόσο η «Federal Communications Commission» όσο και οι αγοραστές, είχαν προσλάβει θεωρητικούς των παιγνίων για να τους συμβουλεύουν κατά την διάρκεια των πλειστηριασμών⁹⁷. Ταυτόχρονη προσπάθεια αγοράς, δίνοντας προσοχή στην ισορροπία Nash, είχε επιφέρει στο κράτος ποσά που δεν τολμούσε να ονειρευτή καν (σύμφωνα με μια δήλωση ικανή να χρησιμοποιηθεί για προπαγάνδα).

Τα πράγματα θα γινόταν ακόμα καλύτερα. Το 2000, Βρετανοί φυσικοί και οικονομολόγοι είχαν οργανώσει βάσει της θεωρίας των παιγνίων ένα πλειστηριασμό για τα 3G δίκτυα κινητής τηλεφωνίας.  Αυτό είχε αποφέρει στην βρετανική κυβέρνηση ένα εντυπωσιακό και εξωπραγματικό κέρδος των 22 δισεκατομμυρίων στερλινών. Για πολλούς αυτό ήταν η από καιρό αναμενόμενη απόδειξη της λειτουργικότητας του μοντέλου: όλοι είχαν πληρώσει περισσότερα απ’ όσα φαντάζονταν, για να αγοράσουν κάτι αφηρημένο, που στην πραγματικότητα δεν είχε καμιά πραγματική «τιμή». Παρόλα αυτά πλήρωσαν έχοντας την ικανοποίηση (για κάποιους μήνες τουλάχιστον) πως πραγματοποίησαν με τον καλύτερο τρόπο τα εγωιστικά τους ενδιαφέροντα.

Το κεφάλι που στα παρασκήνια έπαιξε τον αποφασιστικό ρόλο, ήταν ένας άνδρας, που είχε σκοπό να καταστήσει το «νούμερο 2» και την θεωρία παιγνίων, ως την νέα πολιτική και κοινωνική ιδέα του 21^ου αιώνα. Ο λαμπρός Βρετανός μαθηματικός και οικονομολόγος, Kenneth Binmore, γεννηθής το 1940, ήταν πεπεισμένος πως αυτό που ο Philip K. Dick φοβόταν, ήταν στην πραγματικότητα πολλά υποσχόμενο: η ευκαιρία για ένα νέο κοινωνικό συμβόλαιο.

Κανένας άλλος δεν έκανε τόσα όσα αυτός,για την μη στρατιωτική καριέρα του μέγα-εγωιστή. Και κανένας άλλος δεν πανηγύρισε πιο έντονα για την επιτυχία του πλειστηριασμού, επειδή δεν ήταν απλά απόδειξη για την επιτυχία της θεωρίας, αλλά και απόδειξη για την καταλληλότητα της εικόνας του (Binmore) για τον άνθρωπο: «Ξέρουμε ότι ορισμένοι άνθρωποι μερικές φορές δεν είναι λογικοί  και δεν συμπεριφέρονται όπως το απαιτούν οι θεωρίες μας. Αλλά πειράματα στα πεδία δράσης και στα εργαστήρια επιβεβαιώνουν, πώς κάτω από ορισμένες συνθήκες οι άνθρωποι δρουν με επαρκή σταθερότητα, ώστε η θεωρία μας να λειτουργεί σαν ρολόι. Πως αλλιώς θα εφαρμόζαμε την θεωρία παιγνίων για τους μεγάλους πλειστηριασμούς της εταιρίας τηλεπικοινωνιών, που ξάφνιασαν τον κόσμο, αφού δημιούργησαν δισεκατομμύρια δολάρια από το τίποτα;⁹⁸»

Κανένας δεν μπορεί να καταλάβει πραγματικά την πολιτική εξέλιξη του Tony Blair ή της γερμανικής σοσιαλιστικής δημοκρατίας κάτω από τον Gerhard Schröder, χωρίς να λάβει υπόψιν τον Ken Binmore, και να θεωρήσει αυτό που αντιπροσώπευε ως μούσα για το «New Labor» και «Agenda 2010». Ως αντιπρόσωπος της νέας σκέψης, ο Binmore δεν ζωντάνεψε μόνο τον «homo oeconomicus» για να χρησιμοποιεί τους υπολογιστές και να κινείται στις αγορές, αλλά είχε αρχίσει να προσδίδει μια θεμελιωδώς διαφορετική ηθική στο «παιχνίδι της ζωής», και στις ιδέες της συνεργασίας και αλληλεγγύης. Φοβόντουσαν οι άνθρωποι ένα κόσμο τον οποίο κυβερνούσε το «νούμερο 2»; Αν φοβάται κανείς αυτόν τον νέο κόσμο, τότε δεν τον έχει καταλάβει, όπως αποδεικνύουν οι πλειστηριασμοί: ένας στοχευμένα οικοδομημένος εγωισμός μπορεί να είναι για το καλό όλων. Είχαν ανησυχίες για ένα κόσμο όπου κυριαρχεί ο υπολογισμός και η στρατηγική πρόβλεψη, που έχει ως βάση το ίδιον όφελος του κάθε παίκτη; Τώρα όμως που ο υπολογιστής βρίσκεται σε κάθε γραφείο, ο καθένας μπορούσε να συμμετάσχει: κάθε trader, κάθε άνθρωπος.

Ένα χρόνο μετά την πτώση του τείχους του Βερολίνου, ο Binmore είχε αρχίσει να προωθεί στα παρασκήνια, στην αρχή ανεπιτυχώς αλλά εν τέλει τα κατάφερε, την βράβευση με το Νόμπελ των θεωρητικών των παιγνίων, με κορυφαίο τον John Nash⁹⁹. Κανένας άλλος από τους πατέρες του «νούμερο 2», δεν έχει ομολογήσει τόσο ανοικτά και αναιδώς, όπως ο Binmore, ότι δεν «ντρέπεται» που πιστεύει πως ο μεγάλος εγωιστής είναι το μοντέλο για τον κόσμο. Θα δούμε αργότερα τον Binmore σε δράση, στο σημείο που θα δούμε ότι το «νούμερο 2» έχει γίνει μεγάλο και δυνατό στον χώρο των οικονομικών, των ανθρώπων και των γονιδίων. Στο σημείο αυτό όμως, στην τελευταία δεκαετία του 20^ου αιώνα, μας ενδιαφέρει η πατρική του υπερηφάνεια για το ον, το οποίο θέλει να εξαπολύσει στον (μη στρατιωτικό) κόσμο.

Γράφει: «Απληστία και τρόμος είναι επαρκή κίνητρα. Η απληστία για τους καρπούς της συνεργασίας και φόβος για τις συνέπειες, όταν δεν αποδέχεται κανείς τις προσφορές των άλλων για συνεργασία. Μπορεί ο Mr. Hyde να μην είναι ελκυστικό πλάσμα, αλλά μπορεί να δουλέψει με τους άλλους, οι οποίοι λειτουργούν όπως αυτός, ιδιαίτερα αποτελεσματικά.¹⁰⁰»

Αυτό μας λέει απλά ότι: το «νούμερο 2», ο «οικονομικός πράκτορας», ο «Homo oeconomicus» έχουν γίνει τόσο κακοί, όπως εδώ και αιώνες τον περιέγραψαν οι συγγραφείς, εκφράζοντας τους φόβους τους. Με αυτούς όμως μπορείς να κάνεις καλά συναλλαγές. 

Συνεχίζεται.

96. Οι παραλλαγές της θεωρίας παιγνίων κάνουν διαφορετικές υποθέσεις για το άτομο. Τα μη συνεργαζόμενα παιχνίδια που παίζονται μία φορά - η προέλευση της θεωρίας - μειώνουν την πολυπλοκότητα των ανθρώπινων παραγόντων. Πιο πρόσφατες προσεγγίσεις - παιχνίδια που επαναλαμβάνονται ατέλειωτα και επιτρέπουν τη συνεργασία - κάνουν τους ανθρώπινους παράγοντες πιο δίκαιους. Είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι αυτές δεν είναι οι εκδόσεις που χρησιμοποιούνται στα χρηματοοικονομικά μοντέλα, τα οποία χρησιμοποιούν αποκλειστικά μη συνεργατικά και εφάπαξ (one-time) παιχνίδια. Δείτε επίσης Davis, Individuals and Identity in Economics, κεφ. 5.2.

97. Rubinstein, Economic Fables, σ. 125.

98. Philip Mirowski and Edward Nok-Khah, ‘Markets Made Flesh: Performativity, and a Problem in Science Studies, Augmented with Consideration of the FCC Auctions’, σ. 196.

99. Sylvia Nasar, A Beautiful Mind, σ. 357. Για την ιστορία του Νόμπελ του Νash, δες Mirowski, Machine Dreams, σ. 333

100. Ken Binmore, Game Theory and the Social Contract: Volume 1: Playing Fair, σ. 24.