X. Μαλεβίτσης: Η αλήθεια και η βεβαιότητα

Χρήστος Μαλεβίτσης

Θα διερευνήσουμε το νόημα δύο εννοιών: της αλήθειας και της βεβαιότητας.

 

Όταν λειτουργεί η νόηση με την κατηγορία της «αλήθειας», διατέμνει το Ον σε αντικείμενο και υποκείμενο. Όσο πιστότερα το υποκείμενο αντικατοπτρίζει εντός του το αντικείμενο, τόσο πλησιέστερα βρίσκεται προς την αλήθεια. Με τον τέλειο κατοπτρισμό το υποκείμενο κατέχει την τέλεια αλήθεια. (Δεν εξετάζουμε εδώ τους περιορισμούς του κατοπτρίζοντος και του κατοπτριζομένου). Η λέξη αλήθεια μόνο σε αυτή τη διπολική διαλεκτική σχέση υποκειμένου-αντικειμένου επιτρέπεται να χρησιμοποιείται. Αλλιώς δημιουργεί σύγχυση.

Η συνείδησή μας είναι εξοικειωμένη με τη διχοτόμηση του Όντος. Γιατί έτσι εξυπηρετούνται οι πρακτικές ανάγκες της εγκοσμιότητας. Αλλά εξυπηρετείται και η επιστήμη. Στην εποχή μάλιστα του θριάμβου της επιστήμης υπέστη τέτοιο βιασμό η συνείδηση, ώστε να χάσει τις άλλες προσβάσεις της προς το Ον και να απορφανισθεί εν μια νυκτί από όλο τον πλούτο της. Και φάνταξαν ψεύτικες στα επιστημονικά της μάτια οι αλλοτινές θείες ενοράσεις.

Έτσι, όμως, μονοδιάστατη η συνείδηση δεν μπορεί να εξαντλήσει ούτε το αντικειμενικοποιημένο Ον, αλλά ούτε και τον υποκειμενικοποιημένο εαυτό της. Όχι γιατί ο κόσμος είναι απέραντος και η επιστημονική γλώσσα ολοένα θα προχωρεί, αλλά διότι η μέθ-οδος της «αλήθειας» διοδεύει περιοχές στενότερες από την ύπαρξή μας, στενότερες από το Ον. Στα όριά της περιπλέκεται και αποτυχαίνει. Όπως παρατηρεί ο Jaspers, τα ιδεολογικά συστήματα που κινούνται στον διχοτομημένο χώρο του υποκειμένου-αντικειμένου καταλήγουν σε ένα ταυτολογικό κύκλο ή σε μια λογική αντίφαση.¹  Επί παραδείγματι, η αντίληψη ότι «όλα είναι σχετικά» τίθεται απόλυτα. Ή, στην μαρξιστική διαλεκτική, τα πάντα είναι προϊόντα του κοινωνικού γίγνεσθαι και μεταβάλλονται και μεταπίπτουν σε εντελώς ενάντια, εκτός από τη μέθοδό της. Όλες οι «αλήθειες» έχουν τέτοια αδιέξοδα.

Όταν η ύπαρξή μας λειτουργεί με την κατηγορία της «βεβαιότητας» δεν διαχωρίζει το Ον σε αντικείμενο και υποκείμενο, αλλά βιώνει την ενιαιότητά του. Εδώ δεν πρόκειται για «γνώση» (λειτουργία αλήθειας), αλλά για «επίγνωση» (λειτουργία βιώματος). Άρα  πρόκειται για εμπειρίες οντολογικής υφής. Δεν είναι γνώση αυτού που συμβαίνει έξω, αλλά μετοχή. Η αλήθεια καταλήγει σε γνώση· η βεβαιότητα σε μέθεξη. Εδώ εδρεύει ένα σταυρικό σημείο της ύπαρξής μας, που έχει κοσμοϊστορικές επιπτώσεις.

Η συνείδησή μας λειτουργεί αναφερόμενη πάντοτε σε κάτι έξω από αυτήν. Και αυτές οι εσωτερικές της εμπειρίες προσλαμβάνουν τη μορφή αντικειμένου και «αποξενώνονται» από αυτήν. Και τα ενδογενή βιώματά της τα αποξενώνεται, τα κάνει αντικείμενα. Αλλά αυτές οι αντικειμενικοποιήσεις δεν είναι παρά εκπλάσματα της διαδικασίας της μέθεξης — δηλαδή σύμβολα. Ώστε για το αντικείμενο-σύμβολο δεν ισχύει το κριτήριο της «αλήθειας» ισχύει μόνο η ένδοθεν κατάφαση της συνείδησης, η βιωμένη βεβαιότητα.

Έτσι ενώ οι αλήθειες μεταδίδονται από άνθρωπο σε άνθρωπο, οι βεβαιότητες δεν μεταδίδονται, παρά κάτω από ορισμένες προϋποθέσεις. Για αυτόν ακριβώς το λόγο, στα αρχαία μυστήρια δεν αποκάλυπταν αυτές τις βεβαιότητες, παρά ύστερα από ορισμένες διαδικασίες μύησης. Για να προετοιμαστεί, να «διεγερθεί» σε όλη την πολυδιαστατικότητά του ο εσωτερικός κόσμος του μυουμένου. Η συνείδησή του έπρεπε να λάβει είδηση των ευρυτέρων δυνατοτήτων της, να θραύσει τις μονοδιάστατες έξεις της και έτσι ελευθερωμένη να «φωτισθεί» από τον απολυτρωτικό συμβολισμό. Σε αυτές τις μεταστροφές η λογική γίνεται λόγος, το διανοεῖσθαι γίνεται Νοεῖν και τό διανόημα Νόημα. Χωρίς την προετοιμασία για τη μεταλλαγή (οι καθαρμοί, στις παλιές ιερουργίες) τα σύμβολα θα φάνταζαν ανόητα αντικείμενα. (Όταν λέμε σύμβολα, εννοούμε και ιδέες και συστήματα ιδεών, όχι απλώς αντικείμενα τα οποία προσιδιάζουν σε χαμηλής πνευματικότητας συνειδήσεις. Πολλές σύγχρονες απελευθερωτικές ιδέες έχουν κατά βάθος συμβολικό νόημα. Επειδή όμως δεν τους αναγνωρίζεται αυτός ο χαρακτήρας, ξεπέφτουν σε προλήψεις).

Για τις πλούσιες συνειδήσεις, όλος ο κόσμος των φυσικών αντικειμένων παίρνει συμβολικό νόημα. Προπαντός στις ποιητικές συνειδήσεις. Αισθάνονται να αναρριγά η φύση από το πέρασμα της θειότητας. Ένα πέσιμο φύλλου είναι πρόκληση για υπέρβαση·

Alles Vergängliche Ist nur ein Gleichnis.²

Είπαμε πως, για να διατηρηθεί η υπέρβαση μέσω των αντικειμενικοποιήσενων-συμβόλων, απαιτείται πρόσφορο υποψιαστικό κλίμα. Κάθε πολιτιστικός κύκλος δημιουργεί ένα τέτοιο κλίμα. Για αυτό ένας πολιτιστικό κύκλος βλέπει του αλλουνού την συμβολική ψεύτικη — γιατί την βλέπει μόνο σαν αντικείμενο. Έτσι, όλοι οι λαοί της υδρογείου εγκολπώθηκαν την επιστήμη της Δυτικής Ευρώπης, της χάρισαν όμως την θρησκεία της.

Αλλά και μέσα στον αυτό πολιτισμό ξεπέφτουν τα σύμβολα στην κατάσταση των αντικειμένων, όταν εξατμισθεί το δημιουργικό μάγεμα της συλλογικής ψυχής, που απεργάστηκε τον πολιτισμό. Ή όταν ο πολιτισμός ξεπέσει στον επιστημονισμό. Τότε τα σύμβολα εκπίπτουν σε προλήψεις και γελοιοποιούνται. 

Αυτή η έκπτωση των συμβόλων σε αντικείμενα, δηλαδή η μετάθεση του κόσμου των βιωμένων βεβαιοτήτων στην περιοχή της διπολικής σχέσης αντικειμένου-υποκειμένου, αποξενώνει τους μεγάλους οραματιστές από τους οπαδούς τους. Και οι οπαδοί μεταβάλλονται σε αδρανή όντα ή σε σύνεργα του διαβόλου.

Όσα εκθέσαμε μέχρι τώρα αναφέρονται σε κάθε «απελευθερωτική-λυτρωτική» ιδεολογία, θρησκευτική ή φιλοσοφική ή — με την θεοποίηση της επιστήμης — επιστημονική. Οι επιστημονικές απελευθερωτικές ιδεολογίες έχουν μεταγγίσει όλους τους μεταφυσικής προελεύσεως λυτρωτικούς πόθους του ανθρώπου, μέσα σε επιστημονικοφανή ιδιώματα. Για αυτό, στο βάθος η εσωτερική τους οικονομία είναι πανομοιότυπη με την θρησκευτική.

Σημειώσεις

[1] Ο K. Jaspers στο βιβλίο του Vernunft und Existenz (4η διάλεξη) αναφέρει παραδείγματα ταυτολογιών από την Αρχαία Ελληνική σκέψη και από τον Kant: «…έτσι ο Κάντ ζητάει από εμάς, σκεφτόμενοι με κατηγορίες, να συλλάβουμε κάτι που δεν υπόκειται στις κατηγορίες… Σε όλες τις γνήσιες φιλοσοφίες βρίσκουμε τέτοιους κύκλους και αντιφάσεις, σε αποφασιστικά σημεία». Βλ. και Philosophie, III, σ. 17. Να και μια σχετική φράση του Αλλαίν: «Όλες οι γενικές ιδέες είναι ψεύτικες, μόνο κι που αυτό που λέω είναι μια γενική ιδέα», Νέα Εστία, Αρ. 907, σ.507.

[2] Στίχοι από την τελευταία στροφή του Β´ Φάουστ. Ο Λάμψας τους μεταφράζει έτσι: Όλα τα παροδικά /  σύμβολα είναι μοναχά.

Προοπτικές, Αθήνα 1965

Aντίφωνο