Εγώ. Το παιχνίδι της ζωής (21)-επανάληψη

ΕΓΏ-Μέρος Πρώτο

Η βελτίωση της ζωής 
Ο κάθε άνθρωπος γίνεται manager του εγώ του
Ανδροειδές β 
Δεν πρόλαβαν να συναρμολογηθούν τα πρώτα αυτόματα, και ήδη διαμελίζεται ο άνθρωπος

Τους Βολτέρους και τους La Mettries που μάζεψε ο Φρειδερίκος στην πρωσική αυλή, πρέπει να τους φανταστούμε σαν τουςMcKinseys του 18^ου αιώνα. Το έργο του La Mettrie «Ο άνθρωπος ως μηχανή» μπορεί να διαβαστεί ως συνταγή κατασκευής του πρωσικού στρατού, αλλά και (συνταγή) για την κοσμοθεωρία των υπηκόων του Friedrich.

Από παντού, από τον Immanuel Kant στο Königsberg μέχρι τον Γάλλο γιατρό και οικονομολόγο François Quesnay (1694-1774), έρχονταν γνωματεύσεις για το μέχρι ποιο βαθμό οργάνωσης ένα κράτος είναι μηχανή, και από ποιο σημείο και πέρα η μηχανή μετατρέπει το κράτος σε τυραννία. Το αποφασιστικό γεγονός όμως ήταν αυτό που ο ιστορικός Simon Schaffer ονόμασε γέννηση της «τέχνο-πολιτικής»130.

Πρέπει απλώς να δούμε τι έκαναν ο Quesnay και οι θαυματοποιοί-μηχανικοί κατασκευαστές αυτομάτων, στο Παρίσι: ονειρεύονταν μηχανές, οι οποίες δε θα προσομοίωναν μόνο την ανθρώπινη ανατομία στο σύνολο της, κάθε κόκαλο και κάθε άρθρωση, αλλά που θα προσομοίωνε και τους μύες, και με την βοήθεια υδραυλικών μηχανών την κυκλοφορία του αίματος. Το ότι είχαν συλλάβει το ανθρώπινο σώμα ως κυκλοφορία, δεν είχε ακόμα διαδοθεί στους κύκλους των γιατρών. Οι περισσότεροι αποδέχονταν ακόμα την θεωρία του Γαληνού, ότι το αίμα δημιουργείται στο συκώτι και φεύγει βγαίνοντας έξω από τα αγγεία.

Ο Quesnay πρότεινε να θεραπεύσει τους γιατρούς από αυτές τις εσφαλμένες αντιλήψεις: με τα αυτόματα που θα τους έδειχνε. Τα αυτόματα έγιναν με τον τρόπο αυτό ένα είδος καθαρής επιθεώρησης, μια απόλυτη παρατήρηση της κυκλοφορίας του αίματος, ίσως η πρώτη τρισδιάστατη προσομοίωση  και ο πρώτος κόκκος σκόνης της εικονικής μεγάλης έκρηξης, που 200 χρόνια αργότερα θα πραγματοποιούσαν οι πρωτοπόροι των υπολογιστών.

Αυτό ακούγεται σαν αθώο μάθημα βιολογίας. Αλλά όπως οι οδοντωτοί τροχοί μετέβαλαν την αντίληψη για το κράτος, οι οδοντωτοί τροχοί συν την υδραυλική κυκλοφορία θα άλλαζε για πάντα την αντίληψη για την οικονομία. Το αυτοματοποιημένο σώμα έγινε σώμα του ανθρώπου, και το ανθρώπινο σώμα οργανισμός της οικονομίας. Το αίμα -δηλαδή το χρήμα ή η ευμάρεια- έρεε μεταξύ μεγαλογαιοκτημόνων, τεχνιτών και γεωργών. Οι τεχνίτες είχαν την λειτουργία φλεβών, οι γεωργοί την λειτουργία των αρτηριών και οι γαιοκτήμονες, που παρέχουν το κεφάλαιο ήταν η καρδιά¹³¹.

Η ευμάρεια μπορούσε να εμφανιστεί μόνο δια μέσου της φύσης, γιατί σύμφωνα με τον Quesnay, η φύση είναι ο μοναδικός τόπος όπου κάτι μπορεί να εμφανιστεί από το μηδέν.

Τέτοια παραδείγματα είναι τα αγαπημένα για την οικονομία, εφόσον υπάρχουν αυτόματα τα οποία καταδεικνύουν πως λειτουργεί(η οικονομία): μετά την ανακάλυψη του ηλεκτρισμού, το ηλεκτρικό ρεύμα ανέλαβε τον ρόλο του αίματος, και αργότερα οι κβαντικές διαδικασίες ανταλλαγής σωματιδίων στο επίπεδο της ατομικής δομής.

Πρέπει να έχουμε υπόψιν μας, πως η έννοια «οικονομία» έτσι όπως την καταλαβαίνουμε σήμερα, δεν υπήρχε κατά τον 18^ο αιώνα. Όποιος μιλούσε για «οικονομία», μιλούσε για έναν τομέα της ιατρικής, για την «ζωική οικονομία»(animal economy). Ο Diderot την ορίζει ως εξής: «ένας μηχανισμός που περιλαμβάνει το σύνολο των λειτουργιών και κινήσεων που περιέχει η ζωή των ζώων». Σήμερα γνωρίζουμε ότι τα φυσικά και μηχανιστικά θεμέλια της οικονομίας εδώ έχουν την πηγή τους.

Ο Adam Smith είχε στενή επαφή με τους Γάλλους. Από αυτούς προσέλαβε την ιδέα της «κυκλοφορίας» της οικονομίας και του «αόρατου χεριού» που ελέγχει τις αγορές. Πλήθος βιβλίων, που θα γέμιζαν μια ολόκληρη βιβλιοθήκη, έχει στο μεταξύ δείξει πως ο γάμος της οικονομίας με την φυσική, που τότε τον είχαν εγκαθιδρύσει οι ωρολογοποιοί, οι μηχανικοί και οι γιατροί, θα γίνει ίσως η πιο σημαντική και δραματική ένωση των επόμενων αιώνων. Αυτός ο γάμος είναι που μας απασχολεί σήμερα τόσο όσο ποτέ άλλοτε.

Ένας γάμος που δεν έγινε στον ουρανό αλλά στους μηχανισμούς των ρολογιών του βιομηχανοποιημένου ανθρώπου.

Η οικονομία ήταν από την αρχή ένα αυτόματο. Η φιλόσοφος της επιστήμης Nancy Cartwright, έγραψε: «Η φυσική και η οικονομία είναι τομείς με ιμπεριαλιστικές τάσεις: κάθε μιά τους ισχυρίζονται ότι είναι σε θέση να εξηγήσουν τα πάντα, η μια στον φυσικό κόσμο, η άλλη στην κοινωνία»132. Στο σημείο όμως που ενώνονται η Φυσική είχε δημιουργήσει (ένας υποτομέας της μηχανικής) κατά τον 18^ο αιώνα την μήτρα (matrix, πίνακας, πλέγμα), την οποία η οικονομία είχε τοποθετήσει πάνω στην κοινωνία. Δεν ήταν η φιλοσοφία ούτε και ο αφηρημένος «Διαφωτισμός», αλλά η οικονομία αυτή που από την τεχνολογία δημιούργησε την κοινωνική οργάνωση.

Όταν σήμερα οι τεχνολογικές καινοτομίες απορρίπτονται ως «επίθεση των μηχανών», αυτό δείχνει απίστευτη αφέλεια. Η κριτική των τεχνολογιών είναι πάντα κριτική των κοινωνικών και διανοητικών καταναγκασμών που αυτές προκαλούν, επειδή η οικονομία τίς εκμεταλλεύεται ως μοντέλα ερμηνείας. Ο La Mettrie είχε γράψει: «Ο άνθρωπος είναι μια μηχανή που κουρδίζει η ίδια τον εαυτό της»¹³³.  

Τα αξιοθέατα των πανηγυριών που κουρδίζονταν με κλειδιά και μανιβέλες, βρίσκονταν στην αρχή αυτού που ονομάζουμε σήμερα «τεχνολογική αιτιοκρατία»: η μηχανή καθορίζει το μέλλον μας. Με τα λόγια του ερευνητή της λογοτεχνίας Hugh Kenner: «Όταν ένας άνθρωπος μια ζωή υφαίνει, τότε μια υφαντική μηχανή τι άλλο μπορεί να είναι παρά ένας καθαρότερης μορφής άνθρωπος;¹³⁴»

Τον 18^ο αιώνα δεν ήθελαν μόνο να εφεύρουν αυτόματα. Ήθελαν επίσης να εφεύρουν και ένα άνθρωπο για τις μηχανές.

Και πράγματι ήταν ο Vaucanson, ο πατέρας της πάπιας και της χορεύτριας, που λίγο αργότερα είχε κατασκευάσει, υπό τις διαμαρτυρίες των εργατών, τον πρώτο πλήρως αυτόματο αργαλειό. Ο ίδιος είχε πει και μια πρόταση που μετά από 250 χρόνια ακόμα αντηχεί: «αυτό το αυτόματο, είναι ένα όργανο, με το οποίο ένα άλογο, ένα βόδι ή και ένας κώλος, είναι σε θέση να κατασκευάσει ενδύματα που είναι ωραιότερα και τελειότερα από αυτά που καλύτερος από όλους τους υφαντές μεταξιού κατάφερε ποτέ να φτιάξει... κάθε μηχανή παράγει κάθε μέρα τόσα πολλά, όσο οι καλύτεροι εργάτες, εάν δεν χάνουν χρόνο.¹³⁵»

Η μόδα των παιχνιδιών είχε πια τελειώσει στην Γαλλία. Τα αυτόματα είχαν παραγάγει στρατιώτες και υπηκόους. Τώρα ήταν σειρά να παράξουν καταναλωτές και αγορές.

Μια αναταραχή όμως στην Λυών -ο Vaucanson είχε αναγκαστεί να εγκαταλείψει την πόλη ντυμένος μοναχός, μετά τις διακηρύξεις του περί αντικαταστάτη του εργάτη- είχε κάνει σαφές, πως ο άνθρωπος έπρεπε πρώτα να μάθει να αναγνωρίζει τον κώδικα της μηχανής, ακόμα και όταν η μηχανή δεν μοιάζει με άνθρωπο ή ζώο.

Τώρα όμως είχαν αρχίσει στην Αγγλία να ενδιαφέρονται για τα αυτόματα παιχνίδια. Και ήταν οιVenture καπιταλιστές (επενδύουν σε υψηλού ρίσκου προγράμματα) που χρηματοδότησαν τονJames Watt για την ανάπτυξη της ατμομηχανής. Οι ίδιοι που στήριξαν οικονομικά και έναν άνδρα με το χαρακτηριστικό όνομα Μέρλιν¹³⁶.

Ο Μέρλιν είχε αγοράσει τα αυτόματα από την Γαλλία και τα έφερε στο Λονδίνο, στο μουσείο του, το οποίο έχαιρε ακόμα καλύτερης φήμης από τα θαυμαστά έργα του Vaucanson κατά την περίοδο που μεσουρανούσαν.

Με τα χρήματα των επενδυτών εκείνων, ο Μέρλιν είχε οργανώσει μια μόνιμη έκθεση ανδροειδών. Για την έκθεση αυτή έλεγαν πως δεν ήταν τίποτα λιγότερο από την παρουσίαση του διαμελισμού του ανθρώπου σε όλες εκείνες τις επιμέρους λειτουργίες, οι οποίες θα γίνονταν αργότερα τόσο σημαντικές για την βιομηχανική παραγωγή. Οι κατασκευές «εκτελούσαν σχεδόν κάθε κίνηση και κλίση του ανθρώπινου σώματος, δηλαδή της κεφαλής, του στήθους, του σβέρκου, των χεριών, των δακτύλων, των ποδιών, ακόμα και των βλεφάρων, όπως και το σήκωμα των δακτύλων και των χεριών προς το πρόσωπο.¹³⁷»

Στην πραγματικότητα, οι άνθρωποι έβλεπαν αλγορίθμους, χωρίς να το γνωρίζουν. Τότε δεν ήταν όπως σήμερα γραμμένοι σε κώδικες, αλλά χειροπιαστοί. Προετοίμασαν όμως τον άνθρωπο για ένα κόσμο κατανομής της εργασίας και διαμελισμού. Ο διαμελισμός του μηχανισμού των ρολογιών, όπως το εξηγεί ο Otto Mayr, θεωρούνταν από τον 17^ο αιώνα «απεικόνιση της ανάλυσης»¹³⁸. Ήταν μια ασυνείδητη διεργασία, που είχε περισσότερη σχέση με την ζήτηση τεχνητών μελών του σώματος παρά με τις ανάγκες της σύγχρονης βιομηχανίας. Αυτό όμως που εκτελούσε (η διεργασία αυτή) ήταν ακριβώς αυτό που σήμερα κάνουν αδιαλείπτως οι αλγόριθμοι: τον διαμελισμό της σωματικής και πνευματικής εργασίας σε τύπους, οι οποίοι έχουν σκοπό να μετρήσουν την φυσική, και συνεπώς την οικονομική αξία της σκέψης.

Γύρω στο 1790, ο χημικός και οικονομολόγος Antoine Lavoisier, δεν συνέλαβε μόνο μεταρρυθμίσεις για την γαλλική γεωργία, αλλά και μια μέθοδο εκτίμησης της σκέψης και γραφής, με σκοπό να μετρήσει την πνευματική εργασία. Να μπει δηλαδή μέσα στα κεφάλια. Ο Simon Schaffer γράφει «με την μέτρηση του σφυγμού και της κατανάλωσης του αέρα, πίστευε ο προσεκτικός ακαδημαϊκός και οι συνεργάτες του, ότι μπορούν να αποδώσουν σε πόσα κιλά σωματικού βάρους αντιστοιχεί μια ομιλία ή το παίξιμο ενός μουσικού οργάνου.¹³⁹»

Όλα αυτά χρησιμοποιήθηκαν μετά από λίγο, σε μια εποχή εξορθολογισμού της εργασίας και της θεωρίας του Taylor ως μοντέλου για την νέα κοινωνία του 20^ου αιώνα: η μετατροπή των διαρκώς επαναλαμβανόμενων μικροκινήσεων, όπως η ανύψωση του χεριού ή η κίνηση ενός δακτύλου, σε τύπους της φυσικής, που εξέφραζαν την δύναμη και την αποτελεσματικότητα. Ο εργάτης όμως είχε ακόμα μύες, κόκαλα, χέρια, βραχίονες και πόδια. Κατά την διάρκεια της βιομηχανικής επανάστασης μέχρι και τα βάθη του 20^ου αιώνα, το διανοητικό καταφύγιο του εργάτη ήταν πως, πούλησε μεν την φυσική του δύναμη, αλλά όχι την ψυχή του.

Ο ρομαντικός ποιητής William Wordsworth, ήταν από τους λίγους, που στα συμπαθητικά ανδροειδή του θεάτρου του Merlin Haymarket, είχε δει κάτι άλλο. Αυτός δεν πανηγύρισε. Αυτό που είδε το ονόμασε «Βουλή των Τεράτων».

Για ακόμα εκατό χρόνια διαρκούσε ο θρίαμβος των πλασμάτων-παιχνιδιών. Ο θρίαμβος αυτός τελείωσε όπως ένα μυθιστόρημα, παρδαλό και μυστηριώδες. Την δεκαετία του ’30 εμφανίστηκε σε κάποιο μουσείο της Γαλλίας μια μυστηριώδης φωτογραφία, που έδειχνε πως εκείνη η πλέον αποσκελετωμένη μηχανική πάπια υποτίθεται πως βρισκόταν στην Δρέσδη. Εκείνη η πάπια που ήταν το πιο διάσημο δείγμα μηχανικού ζώου, που ήδη ο Goethe το είχε δει σε άθλια κατάσταση, και που Ναπολέων για το ίδιο λόγο αρνήθηκε να το επαναγοράσει.

Όταν το τεχνητό είδος ζώου είχε πια φύγει από την παγκόσμια σκηνή της φαντασίας, τα μεγάλα έθνη κατοικούνταν από μηχανήματα, τα οποία δρούσαν αυτόνομα και ήταν σε θέση να ασκούν αυτοέλεγχο. Έδιναν την εντύπωση πως ήταν μια μετάλλαξη των εύθραυστων αυτόματων. Τα νέα αυτόματα όμως δεν τα χαιρετούσαν πλέον με χειροκροτήματα και χαρές των πανηγυριών, αλλά με σεβασμό ή φόβο. 

Συνεχίζεται
Αμέθυστος

Σημειώσεις

130. Schaffer, ‘Enlightened Automata’, σ. 139–48.

131. Margaret Schabas, The Natural Origins of Economics, σ. 47.

132. Nancy Cartwright, The Dappled World: A Study of the Boundaries of Science, σ. 1.

133. Schaffer, ‘Enlightened Automata’, σ. 142.

134. Kenner, The Counterfeiters, σ. 40.

135. Schaffer, ‘Enlightened Automata’, σ. 144.

136. Schaffer, ‘Enlightened Automata’, σ. 138.

137. Schaffer, ‘Enlightened Automata’, σ. 138.

138. Mayr, Authority, Liberty, and Automatic Machinery in Early Modern Europe, σ. 84.

139. Schaffer, ‘Enlightened Automata’, σ. 134.