Ο ΓΝΩΣΤΙΚΙΣΜΟΣ (3)

 Συνέχεια από: Παρασκευή 26 Μαίου 2023

Ο ΓΝΩΣΤΙΚΙΣΜΟΣ. 

Hans Jonas.

          

  Σαν μέρος αυτής τής ολότητος, σαν παράδειγμα τής φύσεως, ο άνθρωπος είναι μόνον μία καλαμιά, εκτεθειμένη στην καταστροφή της σε κάθε στιγμή απο τις δυνάμεις ενός σύμπαντος τυφλού και απέραντου όπου η ύπαρξη δέν είναι παρά ένα τυφλό τυχαίο ατύχημα, το ίδιο τυφλό όσο θα ήταν και η καταστροφή του! Σαν σκεπτόμενη καλαμιά, όμως δέν αποτελεί μέρος τής ολότητος, δέν τής ανήκει, αλλά είναι ριζικά διαφορετική, αμέτρητα διαφορετική! Διότι η rex extensa δέν σκέπτεται, έτσι δίδαξε ο Καρτέσιος και η φύση δέν είναι τίποτε άλλο απο rex extensa (ένα εκτακτό πράγμα)-σώμα, ύλη, εξωτερικό μέγεθος. Εάν η φύση καταστρέψει την καλαμιά θα το κάνει ασυνείδητα, ενώ η καλαμιά-ο άνθρωπος- ακόμη και όταν καταστρέφεται έχει συνείδηση! Μόνον ο άνθρωπος στον κόσμο σκέπτεται, όχι επειδή αποτελεί μέρος τής φύσεως, αλλά παρ'όλα αυτά. Όπως αυτός δέν συμμετέχει στο νόημα τής φύσεως, αλλά είναι απλώς μέσω τού σώματός του σε έναν μηχανισμό καθορισμένο, έτσι η φύση δέν συμμετέχει στα προβλήματά του τά εσωτερικά. Έτσι αυτό για το οποίο ο άνθρωπος είναι ανώτερος σε όλη την φύση, η μοναδική του διάκριση, η νόηση, δέν καταλήγει σε μία ολοκλήρωση, συγχώνευση, τού είναι του με την ολότητα τού Είναι, αλλά αντιθέτως, σημειώνει μία αξεπέραστη άβυσσο ανάμεσα στον ίδιο τον άνθρωπο και το υπόλοιπο της υπάρξεως Αποξενωμένος απο την κοινωνία τού Είναι σαν ένα μοναδικό όλον, η συνείδησή του τον αναγκάζει να αισθανθεί μόνον ένας ξένος στον κόσμο και σε κάθε πράξη στοχασμού του μιλά γι'αυτή τήν πλήρη αποξένωση!

Αυτή είναι η ανθρώπινη συνθήκη. Ο κόσμος με τον ενυπάρχοντα λόγο είναι πεπερασμένος, με τον λόγο τού οποίου ο δικός μας λόγος αισθάνεται όμοιος. Πεπερασμένη και η τάξη τού όλου στο οποίο ο άνθρωπος έχει την θέση του! Αυτή η θέση φανερώνεται τώρα σαν ένα καθαρά παράλογο τυχαίο συμβάν. "Είμαι τρομοκρατημένος και ξαφνιασμένος λέει ο Πασκάλ-που βρίσκομαι εδώ αντί για εκεί. Διότι δέν υπάρχει καμμία λογική για εδώ παρά για εκεί, γιατί τώρα αντί για μετά". Υπήρχε πάντοτε ένας λόγος για το "εδώ" μέχρις ότου ο κόσμος εθεωρείτο σαν η φυσική θέση τού ανθρώπου, δηλαδή μέχρις ότου ο κόσμος υπολογιζόταν σαν "κόσμημα". Αλλά ο Πασκάλ μιλά γι'αυτό το απομακρυσμένο σημείο τής φύσης, στο οποίο ο άνθρωπος θα έπρεπε να θεωρηθεί σαν χαμένος, για το αγχώδες κελλί όπου βρίσκεται εγκατεστημένος, δηλαδή το ορατό σύμπαν. Η ολοκληρωτική τυχαιότης τής υπάρξεώς μας στο σχήμα αφαιρεί απο το σχήμα αυτό κάθε ανθρώπινο νόημα το οποίο θα μπορούσε να το υπολογίσει σαν μία δομή στην οποία μπορεί να αναφερθεί για την κατανόηση τού εαυτού μας.

          Υπάρχει όμως σ'αυτή την κατάσταση κάτι περισσότερο απο ένα αίσθημα έλλειψης πατρίδος, μοναξιάς και φόβου. Η αδιαφορία τής φύσεως σημαίνει επίσης ότι η φύση δέν έχει σχέση με το τέλος! Με τον αποκλεισμό τής τελεολογίας απο το σύστημα τών φυσικών αιτίων, η φύση, χωρίς σκοπούς πλέον, δέν προσφέρει καμμία ένδειξη για τους πιθανούς ανθρώπινους σκοπούς. Ένα σύμπαν χωρίς μία ενδόμυχη ιεραρχία τού Είναι, όπως είναι το σύμπαν τού Κοπέρνικου, αφήνει τις αξίες χωρίς στήριγμα οντολογικό και το Εγώ εγκαταλείπεται ολοκληρωτικώς στον εαυτό του στην έρευνα του για ένα νόημα και μία αξία. Η σημασία δέν βρίσκεται πλέον αλλά χορηγείται. Οι αξίες δέν θεωρούνται πλέον στο όραμα τής αντικειμενικής πραγματικότητος, αλλά είναι αξιώματα τών προσπαθειών αξιολογήσεως. Η θέληση συνιστά το όραμα, η χρονικότης της πράξης καταργεί την αιωνιότητα του καθ'αυτού αγαθού. Αυτή είναι η Νιτσεϊκή φράση τής καταστάσεως στην οποία ο ευρωπαϊκός μηδενισμός εμφανίζεται στην επιφάνεια! Ο άνθρωπος είναι πλέον μόνος με τον εαυτό του!

Ο κόσμος είναι μία πύλη

σε ερήμους που απλώνονται παγωμένοι και μουγγοί.

Όποιος έχασε μία φορά

αυτό που εσύ έχασες, δέν είναι ποτέ σταθερός,

όπως και αν αλλάζει το σημείο.

          Έτσι μιλούσε ο Νίτσε ολοκληρώνοντας το ποίημα με τις λέξεις: Αλίμονο σ'αυτόν που δέν έχει κατοικία".

          Το σύμπαν τού Πασκάλ, είναι αλήθεια, ήταν ένα σύμπαν δημιουργημένο απο τον Θεό, και ο μοναχικός άνθρωπος, απογυμνωμένος απο κάθε ανθρώπινη υποστήριξη μπορούσε πάντοτε να υψώσει την καρδιά πρός τον υπερκόσμιο Θεό. Αλλά αυτός ο Θεός είναι ένας άγνωστος Θεός, και δέν είναι δυνατόν να τον ανακαλύψουμε στην δημιουργία του! Το σύμπαν δέν αποκαλύπτει τον σκοπό τού Δημιουργού με τον σχεδιασμό τής τάξης του, ούτε την αγαθότητά του με το πλήθος και τον πλούτο των δημιουργημάτων, ούτε την σοφία του με τις αναλογίες τους, ούτε την τελειότητά του με το Κάλλος τού Παντός, αλλά αποκαλύπτει μόνον την δύναμί του με το μέγεθός του, την χωρική και την χρονική απεραντοσύνη του! Διότι η έκταση ή η ποσότης, είναι η μοναδική ουσιώδης ιδιότητα η οποία έμεινε, προσφέρθηκε, στον κόσμο, και επομένως εάν ο κόσμος έχει κάτι να πεί στο Θείο, το κάνει μέσω αυτής τής ιδιότητος! Και αυτό για το οποίο το μέγεθος μπορεί να μιλήσει είναι η Εξουσία". Αλλά ένας κόσμος μειωμένος σε μία καθαρή φανέρωση εξουσίας και δυνάμεως δέν αποδέχεται ούτε ώς πρός τον εαυτό του παρά μία σχέση εξουσίας, δηλαδή ιδιοποιήσεως, κάθε φορά που η υπερβατική σχέση παραμερίζεται και ο άνθρωπος έχει αφεθεί μόνος απέναντι στον εαυτό του και στον κόσμο. Το τυχαίο του ανθρώπου, της υπάρξεώς του εδώ και τώρα, είναι ξανά για τον Πασκάλ μία τυχαιότης, εξαρτημένη απο την θέλησή τού Θεού. Αλλά εκείνη η θέληση η οποία με έθεσε ακριβώς σ'αυτή την ερημική και απομακρυσμένη γωνιά τής "φύσης" είναι αδιαπέραστη και το "γιατί" τής υπάρξεως μου δέν βρίσκει καμμία απάντηση εδώ όπως δέν θα την εβρισκε στον πιό άθεο υπαρξισμό. Ο Deus absconditus, για τον οποίο δέν μπορούμε να ομολογήσουμε παρά μόνον την θέληση και την εξουσία, αφήνει πίσω της σαν κληρονομιά, αφού έχει εγκαταλείψει την σκηνή, τον Homo absconditus, μία έννοια τού ανθρώπου η οποία χαρακτηρίζεται μόνον απο την θέληση και την εξουσία, τήν δύναμη. Την θέληση για δύναμη, την θέληση για επιθυμία, την βοήληση για θέληση. Για μία τέτοια θέληση ακόμη και η αδιάφορη φύση είναι περισσότερο μία ευκαιρία για την δράση της απο ένα πραγματικό αντικείμενο.

          Το σημείο που μας ενδιαφέρει περισσότερο σ'αυτή την συζήτηση είναι ότι μία αλλαγή στο όραμα τής φύσης, δηλαδή του κόσμικού περιβάλλοντος του ανθρώπου, είναι στο βάθος εκείνης της μεταφυσικής συνθήκης η οποία γέννησε τον σύγχρονο υπαρξισμό και τις μηδενιστικές του συνέπειες. Αλλά αν είναι έτσι, εάν η ουσία τού υπαρξισμού είναι ένας κάποιος δυαλισμός, ένας χωρισμός ανάμεσα στον άνθρωπο και στον κόσμο, με την απώλεια τής ιδέας ενός όμοιου και ομοούσιου κόσμου-με συντομία, ένας ανθρωπολογικός ακοσμισμός (ακοσμία)-τότε δέν είναι αναγκαίως μόνον η μοντέρνα φυσική επιστήμη η οποία μπορεί να δημιουργήσει μία παρόμοια συνθήκη. Ένας κοσμικός μηδενισμός, όποιες κι'άν είναι οι ιστορικές συνθήκες που τον δημιούργησαν, θα είναι η συνθήκη στην οποία μπορούν να εξελιχθούν μερικές χαρακτηριστικές γραμμές του υπαρξισμού. Και το μέτρο στο οποίο τον βρίσκουμε πραγματικά ολοκληρωμένο, θα είναι μία απόδειξη τής σχετικότητος την οποία αποδίδουμε στο περιγραφέν στοιχείο στην υπαρξιστική θέση.

          Υπάρχει μία μοναδική κατάσταση απ'όσο γνωρίζω, στην ιστορία του δυτικού ανθρώπου, όπου εκείνη η συνθήκη-σε ένα επίπεδο το οποίο δέν πλησίασε ποτέ καμμία επιστημονική μοντέρνα σκέψη-έγινε ολότελα αισθητή και βιώθηκε με όλη την δύναμη ενός κατακλυσμιαίου γεγονότος! Είναι το Γνωστικό κίνημα, ή καλύτερα τα πλέον ριζοσπαστικά ανάμεσα στα κινήματα και οι γνωστικές διδασκαλίες τα οποία προκλήθηκαν απο την σύγχυση των τριών πρώτων αιώνων της Χριστιανικής εποχής που δημιούργησαν στα Ελληνιστικά μέρη της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και πέραν των ανατολικών της ορίων. Γι'αυτό μπορούμε να ελπίσουμε να μάθουμε εξ'αυτών κάτι για την κατανόηση εκείνου του ανησυχητικού θέματος που είναι ο μηδενισμός και θα ήθελα να δώσω στον αναγνώστη μία απόδειξη στον μικρό χώρο αυτού του κεφαλαίου και με όλες τις επιφυλάξεις που απαιτούνται απο ένα πείραμα μίας τέτοιας αντιπαραθέσεως.

          Η ύπαρξη μιας συγγένειας ή αναλογίας μέσω τών αιωνων, η οποία επιβεβαιώνεται εδώ, δέν εκπλήσσει εάν θυμηθούμε ότι κάτω απο περισσότερες οπτικές γωνίες η πολιτισμική κατάσταση του ελληνο-ρωμαϊκού κόσμου στα πρώτα Χριστιανική χρόνια παρουσιάζει ευρύτατους παραλληλισμούς με την μοντέρνα κατάσταση!

          Ο Spengler έφτασε στο σημείο να δηλώσει ότι οι δύο εποχές είναι "σύγχρονες" με την έννοια ότι είναι ταυτόσημες φάσεις τού κύκλου της ζωής τών αντίστοιχων πολιτισμών τους! Μ'αυτή την αναλογική σημασία μεταφερόμαστε λοιπόν στην εποχή των πρώτων Καισάρων τών Ρωμαίων. Όπως και αν έχουν τα πράγματα, υπάρχει περισσότερη απο μία σύμπτωση στο γεγονός ότι αναγνωριζόμαστε με πολλές πλευρές της αρχαίας μετακλασσικής αρχαιότητος, με πολύ περισσότερες σε κάθε περίπτωση, απο την κλασσική αρχαιότητα! Ο Γνωστικισμός είναι μία απο εκείνες τις πλευρές και η αναγνώρισή της, η οποία καθίσταται επι πέον δύσκολη λόγω τών παράξενων συμβόλων του, μας εντυπωσιάζει σαν κάτι αναπάντεχο και ιδιαιτέρως για όποιον γνωρίζει τον γνωστικισμό, διότι η έκχυση τής μεταφυσικής του φαντασίας δέν μοιάζει να συμφωνεί πολύ με την αυστηρή απομυθοποίηση τού υπαρξισμού, όπως επίσης ο θρησκευτικός του χαρακτήρας με την άθεη ουσία, θεμελιωδώς "μεταχριστιανική" με την οποία ο Νίτσε ταυτίζει τον μοντέρνο μηδενισμό. Παρ'όλα αυτά μία αντιπαράθεση μπορεί να μας προσφέρει κάποιο ενδιαφέρον αποτέλεσμα!

Συνεχίζεται.

Αμέθυστος