Γιανναράς Χρήστος Η ελληνική πρόληψη του Διαφωτισμού

Άρδην τ. 27

Του έφταιγε “η ταξική ανισότη”. Μέσα της δεκαετίας του ’60 και μόλις είχε φτάσει μετανάστης στη Γερμανία. Τον πλεύρισαν αμέσως οι “προοδευτικοί”, σχεδόν ταυτόχρονα με τα πρώτα του ψώνια στο Κάουφχοφ: μυτερά σκαρπίνια και ένα θηριώδες τρανζίστορ.

– “Τι θα πει ταξική ανισότη, Μήτσο;”

– “Να, αυτό που γίνεται στην Ελλάδα, η κυβέρνηση να κάνει ό,τι της λεει το μεγάλο κεφάλαιο”.

Δούλευε σε μια χημική βιομηχανία, ήταν κατενθουσιασμένος από το καινούργιο περιβάλλον.

– “Μία ώρα δουλεύουμε και μια κάνουμε πάουζε”.

Τόσο γενναιόδωρο ωράριο από Γερμανό εργοδότη σε πονήρευε για κάποιο λάκκο στη φάβα:

– “Τι ακριβώς κάνεις στη δουλειά;”

– “Τινάζουμε τα τσουβάλια που μεταφέρουν αμίαντο, δεν έχει κούραση πολλή και καθαρίζω 750 μάρκα το μήνα”.

Στην Ελλάδα ήταν τσοπάνος σε ορεινή περιοχή. Μονάχος στην ερημιά, κατέβαινε στο χωριό κάθε δεκαπέντε να πάρει παξιμάδια και αλάτι. Τι ήξερε από την υποταγή της κυβέρνησης στο μεγάλο κεφάλαιο; Δεν τον ενδιέφερε να ξέρει, μόνο καταλάβαινε ότι να μιλάς για “ταξική ανισότη” πήγαινε μαζί με τα μυτερά σκαρπίνια και το θηριώδες τρανζίστορ: Ήταν εξευρωπαϊσμός. Και αυτός λύσσαγε να εξευρωπαϊστεί, να γλυτώσει από τη στάνη. Αν ο Γερμανός του φαρμάκωνε τα πνευμόνια ώρα παρά ώρα (με “πάουζε” στο μεσοδιάστημα για να μην τα τινάξει σε λίγους μήνες) ούτε το υποψιαζόταν, ούτε τον ενδιέφερε.

– “Έτσι δουλεύουν στις πολιτισμένες κοινωνίες”.

Η “ταξική ανισότη” και η αδικία από το μεγάλο κεφάλαιο ήταν μόνο για να πουλάει στους συμπατριώτες του “εξευρωπαϊσμό”, μόνο για ενδοελληνική κατανάλωση.

Γνώμη μου είναι (ίσως στρεβλή, ίσως αυθαίρετη) ότι ο Μήτσος της δεκαετίας του ’60 στην Κολωνία (καλή του ώρα αν ζει) συγκεφαλαίωνε μια ιστορία δύο αιώνων “πρόσληψης του Διαφωτισμού στην Ελλάδα”: Από τον Κοραή (πρώτο και κορυφαίο Μήτσο στο εκθαμβωτικό Παρίσι του καιρού του) ως τους σημερινούς απαράμιλλους Μήτσους που συνωθούνται κάθε Κυριακή στις “εσωτερικές σελίδες” του Βήματος, της Ελευθεροτυπίας, της Αυγής, για να επιδείξουν στους εγχώριους “εξευρωπαϊσμό”.

Κοινά διαχρονικά γνωρίσματα: Η μειονεξία, μέχρι μυελού των οστέων, για την ελλαδίτικη καταγωγή, δηλαδή για τη διαφορά σε “κομφόρ” της Ψωροκώσταινας από την Ευρώπη. Το θάμβος για τα “πεπολιτισμένα και λελαμπρυσμένα της Εσπερίας έθνη” ξεκινάει από την τυφλή λαχτάρα για το εκάστοτε μυτερό σκαρπίνι και θηριώδες τρανζίστορ -το ουϊσκάκι με πάγο, το “λακόστ”, το Ι.Χ., την ΟΝΕ, τα “πακέτα” και τα “προγράμματα”, τον τζόγο στο χρηματιστήριο. Λίγο ενδιαφέρει το τίμημα: αν φαρμακώνουμε τα πνευμόνια μας, αν χτίζουμε τερατουπόλεις, αν ξεπουλάμε την Κύπρο, αν εκχωρούμε “γκρίζες ζώνες” στο Αιγαίο, αν θεμελιώνουμε στον αμοραλισμό την παιδεία των παιδιών μας.

Η εξαθλιωτική αλλοτρίωση εξωραΐζεται με τον πιθηκισμό ευρωπαϊκών ιδεολογημάτων: Να μιλάς για “ταξική ανισότη” και τυραννικό μεγάλο κεφάλαιο ή σήμερα (πάλι σαν εκσυγχρονισμένος αριστερός) για “παγκοσμιοποίηση”, “ανωνυμία αγορών και χρημάτων”, “διεθνή ανταγωνιστικότητα”, “πρωτογονισμό του εθνικισμού”, “πλουραλισμό” και “ανεκτικότητα”. Πάντοτε με παντελή (κωμική) αδιαφορία για την αναντιστοιχία πραγματικών συνθηκών και ιδεολογικών προταγμάτων: Δεν μπορεί ή δεν θέλει να ξέρει ο εκάστοτε Μήτσος ότι η “ταξική ανισότη” έχει στην Ευρώπη αιώνες προϊστορίας, έχει πίσω της φεουδαρχία, προτεσταντισμό, “συσσώρευση κεφαλαίου” (σαν τεκμηρίωση σωτηρίας της ψυχής), βαρειά βιομηχανία, αποικιοκρατία, Άνταμ Σμιθ, Ρικάρντο, Μαρξ. Ενώ στη δύσμοιρη Ψωροκώσταινα την “ταξική ανισότη” την κατασκευάζει το εκάστοτε κομματικό κράτος, η διαπλοκή κομματανθρώπων και αετονύχηδων που καταληστεύουν τον δημόσιο κορβανά. Δεν έχει σημασία η πραγματικότητα για τους “διαφωτισμένους” Μήτσους, προέχει να συγκαταλέγεσαι στους “προοδευτικούς” λιβανίζοντας κάθε Κυριακή τον “σοσιαλισμό” που κατάφερε, μέσα στα τελευταία είκοσι χρόνια, να “αναδιανείμει” τον εθνικό πλούτο ανάμεσα σε ένα 3% του πληθυσμού που ζει με πρωτοφανή χλιδή και στο υπόλοιπο 97% που βυθίζεται όλο και πιο ανέλπιδα στον δανεισμό ή και στη φτώχεια.

Δεν μπορούν ή δεν θέλουν να ξέρουν οι εξωραϊστές της αλλοτρίωσης ότι η κοινωνική αφομοίωση του Διαφωτισμού προϋποθέτει ιστορική εμπειρία σκοταδισμού: να έχει προηγηθεί μεσαίωνας, βατικάνεια θεοκρατία, Ιερές Εξετάσεις, πίνακες απαγορευμένων βιβλίων, Propaganda Fidei, νομιμοποίηση βασανιστηρίων στην ανακριτική διαδικασία. Αν στην Ελλάδα δεν είχαμε τέτοιο παρελθόν, πώς να προσληφθεί ατόφιος (και όχι κριτικά προσαρμοσμένος στις δικές μας ανάγκες) ο Διαφωτισμός;

Αλλά τα μυτερά σκαρπίνια και το θηριώδες τρανζίστορ δεν θυσιάζονται εύκολα για τέτοιες αντιρρήσεις, τέτοιες ανασχέσεις του εξευρωπαϊσμού. Αν ο Ελληνισμός δεν γνώρισε σκοτεινό μεσαίωνα, πρέπει να του τον φτιάξουμε – να έχουμε και οι Έλληνες οπωσδήποτε παρελθόν ανάλογα με τα πεφωτισμένα έθνη της Ευρώπης. Κατακλύζονται λοιπόν οι προοδευτικές εφημερίδες από οργή, πάθος και μένος για την τυραννική κληρικοκρατία που βασάνισε (περισσότερο και από τους Τούρκους) τον Ελληνισμό, για τον κοτζαμπασισμό που εξέθρεψε η Ορθοδοξία, για τον διωγμό της νεωτερικής επιστήμης από την Εκκλησία, για τους ανθέλληνες Φαναριώτες, για το Πατριαρχείο που πρόδωσε την εθνεγερσία. Το περιστασιακό σύμπτωμα να καούν βιβλία του δύστυχου Αθανασίου Ψαλλίδα, γίνεται τεκμήριο-παντιέρα για ύπαρξη Ιερής Εξέτασης και στην Ορθόδοξη Εκκλησία – ο ίδιος ο Ψαλλίδας προβάλλεται σαν μέγεθος ανάλογο με του Γαλιλαίου ή του Τζιορντάνο Μπρούνο. Δεν άνοιξαν ποτέ τους βιβλίο οι Μήτσοι να μάθουν ότι οι κληρικοί πρωτοδίδαξαν στην Ελλάδα τις νεωτερικές επιστήμες των μαθηματικών, της φυσικής, της χημείας, της γεωγραφίας. Και τις αντιρρήσεις των τότε διορατικών στην ιδέα ενός ελλαδικού κρατιδίου που θα άφηνε έρμαια στην τουρκική θηριωδία τα τέσσερα πέμπτα του υπόδουλου ελληνισμού, τις κατασυκοφαντούν οι ανίδεοι σαν “φιλοτουρκισμό” που τον “τεκμηριώνουν” με κάποιες φράσεις (ξεκάρφωτες από κάθε ερμηνευτική) του Αθανασίου Παρίου.

Με τούτο και με κείνο μας φτιάξανε και “μεσαίωνα” οι Μήτσοι. Αλλά ο Διαφωτισμός προϋποθέτει, εκτός από το σκοτεινό παρελθόν, και καθολική εξέγερση (συναρπαστική στην περίπτωση της Δύσης για τον επαναστατικό δυναμισμό της) ενάντια σε συγκεκριμένη τυραννική ιδεολογικοποίηση της μεταφυσικής. Γι’ αυτό και βασική αφετηρία του Διαφωτισμού είναι ο οντολογικός μηδενισμός, η μηχανιστική φυσιοκρατία. Πως όμως να “μετακενωθεί” τέτοιο μίγμα στην Ελλάδα όπου για τρεις χιλιάδες χρόνια η μεταφυσική νοηματοδοτούσε αδιάλειπτα τη σημαντική του κάλλους, τον εμπειρισμό των σχέσεων κοινωνίας, την πολιτική πραγμάτωση του “κατ’ αλήθειαν” βίου;

Τα πληρώνει και πάλι η Ιστορία. Τα κυριακάτικα φύλλα μυθοπλάθουν αιτίες που να δικαιολογούν και μια νεοελληνική εξέγερση ενάντια στην “τυραννία” της μεταφυσικής: Οι αληθινοί Έλληνες, δηλαδή οι αρχαίοι, ήταν οι πιονιέροι της λογικοκρατίας, της αντιμεταφυσικής φυσιοκρατίας. Γι’ αυτό και ο Ελληνισμός είναι ασυμβίβαστος με τον Χριστιανισμό, αφού ο δεύτερος εκτοπίζει τη Λογική υποτάσσοντας τον άνθρωπο στην αλογία της πίστης, του θαύματος, του μυστικισμού. Η θεμελιώδης αντίθεση “εξηγεί” το φανατισμένο πάθος των Χριστιανών ενάντια στον Ελληνισμό: τη μανία που τους οδήγησε να καταστρέψουν τους αρχαιοελληνικούς ναούς, τα αρχαιοελληνικά αγάλματα, τα αρχαιοελληνικά χειρόγραφα (που τα μετέτρεψαν σε παλίμψηστα).

Κάθε πρωτοετής φοιτητής ευρωπαϊκού πανεπιστημίου, στοιχειωδώς ενήμερος της πολύ βασικής ιστορικής βιβλιογραφίας, θα φρικιούσε με αυτές τις προπαγανδιστικές μυθοπλασίες, που στα κυριακάτικα αθηναϊκά φύλλα υπογράφονται από ονόματα με τους πλέον βαρύγδουπους τίτλους κοινωνικής καταξίωσης στην Ελλάδα. Ίσως δεν είναι τυχαίο που οι μυθοπλασίες καταλήγουν πάντοτε στο γνωστό μοτίβο με το οποίο μας βομβαρδίζει τα τελευταία χρόνια σύσσωμη η διαβόητη ιντελλιγκέντσια της νατοϊκής Νέας Τάξης: ότι “το αρχαίο ελληνικό πνεύμα επέζησε στη Δυτική Ευρώπη και αλλού – πάντως όχι στο Βυζάντιο. Συνεχιστής του είναι η Αναγέννηση και ο Ευρωπαϊκός Διαφωτισμός”.

Η απόφαση του Άρδην να αφιερώσει τεύχος στην πρόσληψη του Διαφωτισμού από την νεοελληνική κοινωνία θα ήταν, κατά την γνώμη μου, μάταιο και ουτοπικό να προκαλέσει σοβαρά μελετήματα και μόχθο συγκεφαλαίωσης των πορισμάτων της έρευνας. Τα σοβαρά μελετήματα υπάρχουν, όπως υπάρχουν και οι τίμιοι ερευνητές, αλλά και των δύο η ύπαρξη είναι καταδικασμένη σε κοινωνική αχρησία. Η πρόσληψη του Διαφωτισμού στην Ελλάδα, δύο αιώνες τώρα, πραγματώνεται αποκλειστικά στο επίπεδο των Μήτσων. Πιο τυφλοί κι από τον Οιδίποδα επί Κολωνώ οι Μήτσοι λυσσάνε για “εξευρωπαϊσμό”: μυτερό σκαρπίνι και θηριώδες τρανζίστορ. Να γλιτώσουν από το σύνδρομο της στάνης.

Χρήστος Γιανναράς

Υ.Γ. Τον αναγνώστη που θα θεωρήσει ισοπεδωτικό και άδικο αυτό το κείμενο, ας μου επιτραπεί να τον παραπέμψω στις συστηματικές αναλύσεις των θετικών και αρνητικών πτυχών τόσο του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού όσο της ελληνικής πρόσληψής του, στα βιβλία μου: Το πραγματικό και το φαντασιώδες στην Πολιτική Οικονομία (1989). Ορθός λόγος και κοινωνική πρακτική (1990). Η απανθρωπία του δικαιώματος (1998). Ορθοδοξία και Δύση στη Νεώτερη Ελλάδα (1992).

Άρδην τ. 27Θεωρία2000Γιανναράς, Χρήστος Διαφωτισμός και Εκκλησία

Αμέθυστος