Ο ΗΘΙΚΟΣ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ (4)

Συνέχεια από: Πέμπτη 28 Ιουνίου 2018

Ο ΗΘΙΚΟΣ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

Του Pierre Aubenque

                           

    ΕΝΟΤΗΣ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΖΩΗΣ

 ΚΑΙ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΟΤΗΣ ΤΩΝ ΑΓΑΘΩΝ.

Πρέπει λοιπόν να εξαρτήσουμε την καλή πράξη από την προηγηθείσα γνώση μιας νοητής τάξεως, της οποίας το ορατό μοντέλλο προσφέρεται από την κοσμική τάξη, ενώ η μυστική του δομή είναι εγκατεστημένη στο μαθηματικό της θεμέλιο; Ο Αριστοτέλης δεν τρέφει πλέον τόσο υψηλές απαιτήσεις, όχι μόνον επειδή προσφέρεται πολύ δύσκολα, αλλά επειδή επίσης το αγαθό που ψάχνει ο άνθρωπος δεν είναι ένα υπερβατικό Αγαθό, ξένο στον κόσμο μας, αλλά αγαθόν ανθρώπινον, δηλαδή ένα αγαθό το οποίο μπορεί να πραγματοποιήσει ο άνθρωπος, (αγαθόν πρακτόν). Η πλήρης έκφραση: αγαθόν … πρακτόν … ανθρώπω, βρίσκεται στα Ηθ. Νικομ. Ι, 4, 1096b 34! Για το πρακτόν αγαθόν (Νικομάχεια Ι, 7 1097a 23), ένα αγαθό που βρίσκεται σε σχέση με την κατάστασή μας να είμαστε – στον – κόσμο και να είμαστε – για – τους άλλους και το οποίο είναι πραγματοποιήσιμο επί πλέον εδώ και τώρα. Εξάλλου η ανθρώπινη πραγματικότης είναι τόσο σύνθετη και ο κόσμος που μας περικυκλώνει τόσο απρόβλεπτος (καθότι υποκείμεθα στην ανάγκη η οποία κυριαρχεί στην κανονική κίνηση των ουρανίων σφαιρών), ώστε η γνώση του υπέρτατου Αγαθού που μας είναι προσβάσιμη μπορεί να είναι μόνον κατά προσέγγισιν και απλώς πιθανή. Δεν είναι δυνατόν να αγκαλιάσουμε το υπέρτατο Αγαθό (Sommo Bene) παρά μόνο «στις γενικές του γραμμές» (τύπῳ). Ηθ. Νικομ. Ι, 1, 1094a 25! Οι σκέψεις όμως για το αγαθό μπορούν να προκαλέσουν μόνον μια ακρίβεια απολύτως συμβατή με την «ύλη» του αντικειμένου μας: «Δεν πρέπει να αναζητούμε την ίδια ακρίβεια σε όλες τις εκδηλώσεις τής σκέψης, ακριβώς όπως δεν πρέπει να την αναζητήσουμε σε όλα τα έργα της τέχνης», και θα ήταν πάνω κάτω τόσο παράλογο σαν να «αποδεχόμαστε ότι ένας μαθηματικός κάνει συλλογισμούς που είναι μόνον πιθανοί και σαν να ζητάμε από έναν ρήτορα, αποδείξεις»(Ηθ. Νικ. Ι, 1, 1094a 12–14 και 25–27). Ο Αριστοτέλης δεν κρύβει εδώ πως ο ηθικός στοχασμός μοιάζει με τα πιθανά επιχειρήματα τα οποία χρησιμοποιεί ο ρήτορας, τα οποία αφήνουν χώρο στην συζήτηση, παρά στους υπολογισμούς των μαθηματικών που επιβάλλονται με αποδεικτικό τρόπο και θα επιβάλλοντο με αυταρχικό τρόπο, εάν προσπαθούσαν να μεταφερθούν αμέσως στην πράξη.

Αυτές οι μεθοδολογικές παρατηρήσεις είναι φανερά κατευθυνόμενες εναντίον ενός κάποιου πλατωνισμού οποίος αποσκληραίνει  την θεωρία μέχρι σημείου να την κάνει ένα σημείον καθολικό και απαράβατο για την πρακτική, διατρέχοντας όμως τον κίνδυνο να αγνοήσει την διαφορετικότητα των ανθρώπων και των λαών, το απρόβλεπτο των καταστάσεων και να καταστήσει επομένως δύσκολη την εφαρμογή ενός σταθερού απροσάρμοστου κανόνος. Εξ άλλου, η επιστήμη στρέφεται πάντοτε προς το γενικό, ενώ η πράξη ασχολείται με το ιδιαίτερο, με την λεπτομέρεια. Από εδώ πηγάζει και η δυσκολία να κατευθυνθεί η πρακτική, η οποία είναι και η απαίτηση μιας επιστημονικής θεωρίας. Ο Αριστοτέλης, παραβαίνοντας την φιλία που αισθάνεται για τους πλατωνικούς – πρέπει όμως πάντοτε να προτιμούμε την αλήθεια από την φιλία, λέει (Ηθ. Νικ. Ι, 4, 1096a 16-17) – δεν διστάζει να υποβάλλει σε σοβαρή κριτική την πλατωνική έννοια της «Ιδέας του Αγαθού». Αυτή η Ιδέα, που οι πλατωνικοί εμφανίζουν σαν μοναδική, είναι στην πραγματικότητα διφορούμενη. Και πράγματι, από το ένα μέρος το Αγαθό προϋποθέτει μια Ιεραρχία, μια διαβάθμιση ιδιαιτέρων αγαθών και δεν είναι σίγουρο πως ένας γενικός ορισμός του Αγαθού μπορεί να καλύψει τόσο τους κατώτερους όρους, όσο και τους ανώτερους της σειράς. Και από το άλλο μέρος, το Αγαθό ορίζεται με διαφορετικές σημασίες, με όσες σημασίες και το Είναι, το οποίο εδώ είναι ο όρος αναφοράς: υπάρχει το αγαθό σύμφωνα με την Ουσία (ο Θεός ή ο Νους), το αγαθό σύμφωνα με την ποιότητα (την αρετή), το αγαθό σύμφωνα με την ποσότητα (το σωστό μέτρο), το αγαθό σύμφωνα με την σχέση (η χρησιμότης), το αγαθό σύμφωνα με τον χρόνο (ο καιρός, δηλαδή η ευκαιρία), το αγαθό σύμφωνα με τον τόπο (η δίαιτα, δηλαδή η ευνοϊκή διαμονή). Αυτή η σημειολογία της πολλαπλότητος παραπέμπει στην πραγματικότητα σε μια φαινομενολογία των διαφορετικών απόψεων σύμφωνα με τις οποίες το αγαθό μπορεί να γίνει αντιληπτό ή να βιωθεί. Από την ανάλυση απορρέει η θετική ιδέα πως το αγαθό είναι μια λειτουργία η οποία διαφοροποιείται σύμφωνα με το πλαίσιο στο οποίο ασκείται και του οποίου η ενότης είναι μόνον αναλογική. Ο Αριστοτέλης βαραίνει ακόμη περισσότερο την θέση του, πάνω στον πλουραλισμό του αγαθού, ανακαλώντας την ύπαρξη διαφορετικών επιστημών ακόμη και στο εσωτερικό μιας ίδιας κατηγορίας, όταν ασχολείται με τα διαφορετικά είδη ενός συγκεκριμένου νοήματος του αγαθού. Έτσι υπάρχει η επιστήμη με την ευκαιρία του πολέμου, που είναι η στρατηγική, και η επιστήμη με την ευκαιρία της περιποιήσεως των ασθενειών, που είναι η Ιατρική κ.τ.λ. Αλλά, επειδή κάθε μια από αυτές τις επιστήμες διαπραγματεύεται επίσης πάνω από μια πλευρές ή απόψεις του αγαθού (π.χ. το σωστό μέτρο και η χρησιμότης) από αυτή την ανάλυση πρέπει να αποκομίσουμε ότι η προοπτική του αγαθού είναι πανταχού παρούσα, παρότι διαφοροποιημένη στα διάφορα πεδία της ανθρώπινης ζωής, και πως για να αποτελέσει τον σκοπό τής πράξεως είναι, την κάθε φορά, ένα περιορισμένο αγαθό απολύτως συγκεκριμένο: ο ιατρός δεν προσπαθεί να πραγματοποιήσει το γενικό αγαθό, το καθαυτό Αγαθό (του οποίου η ιδέα εξάλλου δεν είναι παρά μια άδεια μορφή, χωρίς κάποια χρησιμότητα για την πρακτική), αλλά στοχεύει στην υγεία του ανθρώπου, μάλιστα δε στην υγεία ενός κάποιου ατόμου συγκεκριμένα.

Συνεχίζεται