Ψυχές και θεσμοί

Αρνούμενος ο Τραμπ να παραδεχθεί την εκλογική του ήττα, παρέσυρε με τη στάση του μεγάλο μέρος όσων τον ψήφισαν, τραυματίζοντας τον αμερικανικό πολιτισμό. Φωτ. ASSOCIATED PRESS

ΣΤΕΛΙΟΣ ΡΑΜΦΟΣ*

Παρακολουθήσαμε αποσβολωμένοι τα διατρέξαντα στο Καπιτώλιο, το ιερό της αμερικανικής δημοκρατίας. Είδαμε την πλανητική υπερδύναμη να γονατίζει, όχι απέναντι σε κάποιαν υπέρτερη ξένη δύναμη, αλλά στην πίεση χιλιάδων οπαδών του προέδρου Τραμπ, υπό την άμεση μάλιστα προτροπή και καθοδήγησή του. Αρνούμενος ο άνθρωπος αυτός να παραδεχθεί την εκλογική του ήττα, παρέσυρε με τη στάση του μεγάλο μέρος όσων τον ψήφισαν, τραυματίζοντας τον αμερικανικό πολιτισμό. Προκάλεσε έτσι ένα δεύτερο κύμα διχασμού, καθώς όφειλε την εκλογή του σε ένα πρώτο κύμα, το οποίο ενίσχυσε στο έπακρο κατά τη διάρκεια της θητείας του. 

Από πού αντλεί τέτοια δύναμη ένας άνθρωπος του επιπέδου και του ήθους του, ώστε να λυγίσει, έστω προς στιγμήν, το θεσμικά ισχυρότερο δημοκρατικότερο σύστημα του πλανήτη; Πώς πέτυχε να μετατρέψει σε νοθεία την αποδεδειγμένη περίτρανα γνησιότητα των εκλογών; Μήπως ο τρόπος του βρίσκει αντίκρισμα σε δομικό πρόβλημα της σημερινής κοινωνίας και του ανθρώπου της; Είναι σημαντικό να καταλάβουμε τι ακριβώς «παίζεται» σ’ αυτήν την ιστορία και να μπορούμε να αντιδράσουμε. 

Να πούμε πρώτα ότι ο Τραμπ κατάφερε μεγάλο μέρος των Αμερικανών να αυτοβεβαιώνεται ασυνείδητα στην εικόνα του ως ανθρώπου απρόβλεπτου, άμεσου, θωρακισμένου στη δύναμη και την επιθυμία του ως ατόμου. Σ’ αυτό έγκειται ο λαϊκισμός του. Λαϊκισμός δεν είναι να κολακεύεις με υποσχέσεις τον λαό, είναι να καλλιεργείς και να ανάγεις το χαοτικό συναίσθημα σε συγκολλητική ουσία της κοινωνίας, εις βάρος της ελλόγου κρίσεως. Παλαιότερα οι άνθρωποι προβάλλονταν ψυχικά στα χαρίσματα του ηγέτη και ταυτίζονταν μαζί του σαν υπνωτισμένη μάζα. Σήμερα τρέχει μια καινοφανής μεταβολή: οι ψηφιακές μορφές επικοινωνίας προσδίδουν κοινωνική εμβέλεια και έκταση στην ατομική ψυχή και στις εκδηλώσεις της, ώστε η συλλογικότης να εκτίθεται διαβρωτικά στις παθογένειες που βρίσκουν ανοικτή αγκαλιά στο σύμπαν του Διαδικτύου. Η κοινωνική συνοχή και ειρήνη δοκιμάζονται σοβαρά από τον ακαταμέτρητο πληθωρισμό των sms, των τιτιβισμάτων του Twitter, των αναρτήσεων στο Instagram ή στο Facebook.

Πίσω από το πολιτικό προσκήνιο, έχουμε ένα φαινόμενο που διαπερνά ταυτόχρονα τη σφαίρα της ατομικής και της κοινωνικής ψυχολογίας. Ο Τραμπ είναι μια παθολογικά ναρκισσιστική προσωπικότης, μια «παραδειγματική» εικόνα εξωσυστημικού ανατροπέα και ανανεωτή, η οποία λειτουργεί σαν αυτοβεβαιωτικός καθρέφτης για ενοχικά και ατροφικά Εγώ. Με την εκλογική του ήττα, αυτός ο άνθρωπος υπέστη βαρύ ναρκισσιστικό τραύμα, σε τέτοιο βαθμό, ώστε, όπως λένε όσοι έχουν επαφή μαζί του, να μιλάει αποκλειστικά γι’ αυτήν επειδή του ήταν ανυπόφορη μια τέτοια μείωση. Για να το χωνέψει, έπεισε λοιπόν τον εαυτό του και διεκήρυξε, με στεντόρεια φωνή, πως έγινε νοθεία στις εκλογές και κάλεσε τους οπαδούς του να εμποδίσουν με μεγάλη συγκέντρωση την επίσημη ανακήρυξη ως προέδρου τού νικητή αντιπάλου του. Ακολούθησαν όσα μας ξενύχτησαν στις τηλεοράσεις.  

Η αντίδρασή του δεν αποτελεί παράδοξο. Παράδοξο είναι ότι συμμερίζονται με πάθος την πίστη του περίπου πενήντα εκατομμύρια άνθρωποι, από τα εβδομήντα που τον ψήφισαν. Προφανώς ανήκουν στην κατηγορία όσων καθρεφτίζονται στον ναρκισσισμό του. Το ιδιαιτέρως ενδιαφέρον είναι ότι τούτος ο κατοπτρισμός ξεπέρασε τα όρια της ιδιωτικής σφαίρας και χάρις στο Σκοτεινό Διαδίκτυο μετεξελίχθηκε σε ισχυρό πολιτικό ρεύμα, όσον αφορά την ένταση και τον αριθμό. Τι κατέστησε αυτή τη μετάλλαξη εφικτή; Εκτιμώ ότι ο καθρέφτης όπου κάθε νάρκισσος ερωτεύεται τον εαυτό του, στις κοινωνίες της τεχνολογικής επαναστάσεως, δεν είναι πλέον τα καθαρά νερά της πηγής, αλλά οι ωκεανοί της ηλεκτρονικής επικοινωνίας. 

Προϊόν της ποιοτικής τούτης αλλαγής είναι ένας κοινωνικός ναρκισσισμός, πολύ διαφορετικός από τον καταναλωτικό υπερκορεσμό των επιθυμιών απολαύσεως και επιβολής, όπως τον ζήσαμε μετά τα μέσα του 20ού αιώνος, και έχει γίνει αντικείμενο ψυχολογικών, κοινωνιολογικών και φιλοσοφικών προσεγγίσεων. Σήμερα τα πράγματα διαφέρουν αισθητά. Από την καταναλωτική υπερβολή και τη γενική χαλαρότητα της ευωχίας, στην οποία έβρισκε ανάπαυση εκείνος ο ναρκισσισμός, βρεθήκαμε, χωρίς να το καλοκαταλάβουμε, σε νέου τύπου συνθήκη. Αφήσαμε πίσω, χωρίς να την απεμπολήσουμε, την επιβεβαιωτική σχέση του Εγώ με το αντικείμενο της επιθυμίας του, τον άνθρωπο για τον οποίο οι άλλοι υπάρχουν ως αντικείμενα εκμεταλλεύσεως και απολαύσεως, για να περάσουμε στην απροσχημάτιστη ικανοποίηση της ορμής χωρίς υποχρέωση να την απωθήσουμε, όπως το Υπερεγώ και οι κοινωνικές δεοντολογίες απαιτούσαν άλλοτε.

Πρόκειται για στάδιο του ναρκισσιστικού συμπλέγματος, το οποίο εναρμονίζεται με ψυχοσυνθέσεις, νοοτροπίες και περιβάλλοντα, τα οποία περιέχονται στον κόσμο της επιθυμιτικής ορμής και απλώνονται εκτός της περιοχής του εμπειρικού, στη σφαίρα του ιδεώδους. Συγκεκριμένα η ναρκισσιστική ικανοποίηση επέρχεται είτε σε κόσμους αξιών του τύπου «πάλι μεγάλη Αμερική» είτε του τύπου «για την ψυχή του έθνους». Στην πρώτη περίπτωση ο υποτιμημένος ή περιθωριακός ανατιμάται μεταμφιέζοντας φανταστικά την εικόνα του σε «αλήθεια»· στη δεύτερη, διεκδικεί μετάρσια για λογαριασμό του πραγματική άνοιξη. Το ικανοποιούμενο Εγώ τώρα πλαταίνει, ώστε να δεξιώνεται και έναν ανώτερο εαυτό. 

Το σταυρικό σημείο της μεταλλάξεως έχει να κάνει με τη διεργασία κατά την οποία το Εγώ αποσυνδέεται από την παράσταση του αντικειμένου της επιθυμίας και αναγνωρίζει ως επιθυμητό αντικείμενο μια ιδεατή εικόνα, όταν μ’ άλλα λόγια το συγκινεί ως έθνος με ψυχή η Αμερική και όχι ως παντοδύναμη χώρα. Εκείνος τον οποίο συγκινεί η δύναμη της Αμερικής κλειδώνει την Αμερική στον εαυτό του και κλειδώνεται μέσα της· εκείνος που παθιάζεται με την ψυχή του έθνους ανοίγει χώρο μέσα του για αναστοχαστική ευθύνη. 

Εννοείται, το επίπεδο στο οποίο εδώ κινούμαστε είναι συμβολικό, δηλαδή αφορά εικόνες με θετικό ή αρνητικό αξιακό περιεχόμενο. Εν τοιαύτη περιπτώσει τι θα πει ότι πενήντα εκατομμύρια άνθρωποι ορκίζονται πως έγινε νοθεία στις εκλογές βασιζόμενοι σε θεωρίες συνωμοσίας; Θα πει ότι φαντασιώνονται πως τους κλέβουν την ύπαρξη. Συγκεκριμένα, ένα υποχθόνιο διεστραμμένο σύστημα, που βυσσοδομεί εναντίον της χώρας και του ελευθερωτή προέδρου της. Αντί να στραφούν ερωτηματικά μέσα τους και να παλέψουν με τις αγωνίες τους, εξεγείρονται εναντίον του «κακού» και ζητούν βίαια πίσω την ύπαρξη εσωτερικεύοντας το επιθετικό κάλεσμα του προτύπου τους. Γι’ αυτούς ο εκπαραθυρομένος πρόεδρος αποτελεί υπερβατικό σημείο ψυχικής, και μόνο κατ’ επέκτασιν πολιτικής αναφοράς. 

Το επιμύθιο αυτής της ιστορίας είναι σαφές. Κάθε πολιτεία η οποία σέβεται τον εαυτό της οφείλει να έχει αδιαλείπτως προ οφθαλμών την υψίστη σημασία της παιδείας και του πολιτισμού με τα ψυχικά τους υποστρώματα, σημασία κατ’ εξοχήν προστατευτική για τη σύγχρονη κοινωνία και τους ανθρώπους της, με τις ελευθερίες, τους φόβους, τις ανασφάλειες και τις φαντασιώσεις τους. Στον χώρο της παιδείας και του πολιτισμού διαμορφώνονται οι αξίες με τη συνεκτική δύναμη, όπως και τα κριτήρια να αποκαλυφθούν εκείνες με την αποσυνθετική ενέργεια. Τα μέγιστα πνευματικά έργα του αρχαίου και του νεότερου πολιτισμού προσφέρουν σταθερά το υλικό που εμβολιάζει εναντίον των φαινομένων συλλογικής παρακρούσεως που απειλούν την κοινωνία. Θεσμοί με ψυχή μάς χρειάζονται, όχι απλώς λειτουργικά άτομα στην υπηρεσία της αγοράς. 

* Ο κ. Στέλιος Ράμφος είναι συγγραφέας.

Ψυχές και θεσμοί | Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ (kathimerini.gr)

ΘΑ ΜΠΟΡΟΥΣΕ ΚΑΛΛΙΣΤΑ ΝΑ ΑΝΗΚΕΙ ΣΤΗΝ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΟΧΘΗ,ΚΑΘΟΤΙ ΕΚΜΗΔΕΝΙΖΕΙ ΤΟΝ ΑΝΤΙΠΑΛΟ, ΟΠΩΣ ΥΠΟΤΙΘΕΤΑΙ ΜΕΙΩΝΟΥΝ ΤΗΝ ΝΙΚΗ ΤΩΝ ΔΗΜΟΚΡΑΤΩΝ ΤΑ ΕΚΑΤΟΜΜΥΡΙΑ ΤΩΝ ΑΜΕΡΙΚΑΝΩΝ.