ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΑ ΟΝΕΙΡΑ ΚΑΙ ΤΟΝ ΘΑΝΑΤΟ (23) – Marie-Louise von Franz

Συνέχεια από Τετάρτη, 9 Μαρτίου 2011

Κεφάλαιο 5ο
Ο θάνατος σαν ο “κακός” ή ο ευνοϊκός “άλλος”

Η προσέγγιση του θανάτου παρουσιάζεται συχνά στα όνειρα με την εικόνα ενός διαρρήκτη, δηλαδή κάποιου αγνώστου που απροσδόκητα εισβάλλει στην τρέχουσα ζωή κάποιου προσώπου.

Ένα επιχειρηματίας γύρω στα πενήντα πέντε του χρόνια ήθελε να ψυχαναλυθεί από εμένα, επειδή αισθανόταν απογοητευμένος από την εργασία του, και αναζητούσε ένα βαθύτερο νόημα στην ζωή. Το πρώτο του όνειρο:

Ξυπνάει στα μέσα της νύχτας επάνω στο κρεββάτι, μέσα σε ένα σκοτεινό δωμάτιο, που βρίσκεται το μισό κάτω από την γη. Μια λαμπερή δέσμη από φως ξεχύνεται μέσα από το παράθυρο. Ξαφνικά βλέπει έναν ξένο στο δωμάτιο, κάποιον που τον γεμίζει με τέτοιο απόκοσμο, τρομερό φόβο, ώστε ξυπνάει λουσμένος στον ιδρώτα.

Το πρώτο όνειρο σε μία ανάλυση είναι συχνά προφητικό. Προλέγει μελλοντικές εξελίξεις που προετοιμάζονται, μπορούμε να πούμε, μέσα στο ασυνείδητο. Δεν κατάλαβα το όνειρο αυτού του ανθρώπου, και περιορίσθηκα στην παρατήρηση ότι κάτι, που είναι ακόμη πολύ ξένο και φοβερό θέλει να έρθει σε αυτόν, και ότι θα πρέπει να έχει κάποια σχέση με το φως, δηλαδή με τον εσωτερικό φωτισμό, την ενόραση.

Έπειτα από μερικές ώρες ανάλυσης, ο πελάτης δεν ξαναφάνηκε πια. Από καιρό σε καιρό, πάντως, με διαβεβαίωνε από το τηλέφωνο ότι ήθελε πολύ να συνεχίσει την ανάλυση, αλλά ότι ήταν υπερφορτωμένος με την εργασία του. Ένα χρόνο αργότερα έμαθα ότι επρόκειτο να πεθάνει από καρκίνο της σπονδυλικής στήλης. Ο κακός “εισβολέας” του αρχικού ονείρου ήταν καθαρά ο ίδιος ο θάνατος.

Ο R.Lindner αναφέρει ένα παρόμοιο όνειρο ενός άνδρα, που πέθανε λίγο καιρό έπειτα από αυτό:

«Έρχομαι στο σπίτι μου και κλείνω την πόρτα του διαμερίσματος. Καθώς μπαίνω, έχω την αίσθηση ότι κάτι είναι εκεί. Κοιτάζω στο δωμάτιό μου και βλέπω έναν γέρο άνδρα πάνω από εξήντα χρόνων, που τον έχω προσέξει συχνά στο τραμ. Μοιάζει σαν το θάνατο. Έχει έρθει στο σπίτι σαν ένας διαρρήκτης. Τρομοκρατημένος, τρέχω έξω από το σπίτι, αλλά δεν μπορώ να κλειδώσω την πόρτα από έξω, και έτσι χτυπάω την πόρτα ενός γείτονα και ζητάω βοήθεια. Αλλά δεν φαίνεται κανείς εκεί, και κανείς δεν μου ανοίγει την πόρτα. Είμαι ολομόναχος. Πηγαίνω πίσω στο διαμέρισμά μου, όπου ο κακός άνδρας βρίσκεται ακόμη στο δωμάτιό μου»(1).

Ο ασθενής του Edinger που αναφέραμε πιο πάνω, δοκίμασε το πρώτο του προμήνυμα του θανάτου με ένα παρόμοιο τρόπο. Έξι μήνες πριν πεθάνει ονειρεύθηκε:

«Είμαι στο σπίτι, αλλά αυτό είναι ένα μέρος όπου δεν έχω ξαναβρεθεί. Μπαίνω στην αποθήκη για να πάρω λίγο φαγητό. Τα ράφια είναι γεμάτα με μυρωδικά και μπαχαρικά, όλα της ίδιας μάρκας, αλλά δεν υπάρχει τίποτε για φαγητό. Αισθάνομαι ότι δεν είμαι μόνος στο σπίτι. Είναι το πρώτο χάραμα της αυγής ή είναι το λαμπερό φεγγαρόφωτο; Ανάβω το φως, αλλά αυτό έρχεται από ένα άλλο δωμάτιο. Κάτι τρίζει. Δεν είμαι μόνος. Αναρωτιέμαι που είναι ο σκύλος μου. Χρειάζομαι περισσότερο φως. Χρειάζομαι περισσότερο φως και περισσότερο θάρρος. Φοβάμαι»(2).

Αυτή η αόρατη παρουσία ενός κακού “άλλου” αναφέρεται επίσης στον θάνατο.

Ο Kurt Lückel αναφέρει ένα παρόμοιο όνειρο μιας ηλικιωμένης γυναίκας εβδομήντα οκτώ χρόνων.

«Ακούω κάποιον να χτυπάει την μπροστινή πόρτα, έπειτα μία εσωτερική πόρτα. Έπειτα από αυτό, κάποιος μπαίνει στο δωμάτιό μου, σταματάει δίπλα στην πόρτα και περιμένει. Δεν μπορώ να πω αν είναι άνδρας ή γυναίκα. Αυτός (!) στέκεται κοντά στην πόρτα αλλά δεν πλησιάζει περισσότερο, απλώς στέκεται εκεί και περιμένει. Με πιάνει φόβος. Έχω ένα παράξενο συναίσθημα. Του φωνάζω: “Τί θέλεις από εμένα; Μην ξανάρθεις ποτέ εδώ!”… αλλά δεν μπορώ να πάω πάλι για ύπνο»(3).

Συζητώντας το όνειρο αντιλήφθηκε η ίδια ότι αυτός ο εισβολέας θα μπορούσε να ήταν “ένας αγγελιοφόρος του θεού”, δηλαδή ο θάνατος.

Στις μυθολογίες πολλών λαών ο θάνατος εμφανίζεται είτε σαν αρσενική είτε σαν θηλυκή μορφή.

Ο Edgar Herzog μας έχει δώσει μία εντυπωσιακή εικόνα των προσωποποιήσεων του θανάτου στην μυθολογία και έχει δείξει ότι τα ονόματα της γερμανικής θεάς Hel και της ελληνικής νύμφης Καλυψώς έχουν έχουν την ίδια προέλευση, από το Ινδο-γερμανικό ρηματικό θέμα Kel(u), που σημαίνει “κρύβω στην γη”(4). Μερικοί πρωτόγονοι ασιατικοί λαοί αναφέρουν ένα δαίμονα (μερικές φορές με πρόσωπο σκύλου), που ονομάζεται kala, πληθυντικός kalau, και ο οποίος ενσαρκώνει τον θάνατο και την αρρώστεια(5).

Ο θάνατος πιο συχνά παριστάνεται σαν λύκος ή σκύλος, πάντως, παρά σαν ένας κακός “άλλος” με ανθρώπινη μορφή. H Hel, για παράδειγμα, είναι η αδερφή του λύκου Fenris, ο οποίος αντιστοιχεί στον Ελληνικό Κέρβερο, γιο του φιδιού που λεγόταν “Έχιδνα”(6). Στις λαϊκές αντιλήψεις των Γερμανών και των Ελβετών έχουν διατηρηθεί θρύλοι, στους οποίους η εμφάνιση ενός μαύρου σκύλου αναγγέλλει τον θάνατο. Την νύχτα που πέθανε η μητέρα του Jung, ένα γεγονός που ακόμη δεν το ήξερε, ονειρεύθηκε:

«Βρισκόμουν σε ένα πυκνό, σκοτεινό δάσος... Ήταν ένα άγριο, αρχαϊκό τοπίο. Ξαφνικά άκουσα ένα διαπεραστικό σφύριγμα... Τα γόνατά μου άρχισαν να τρέμουν. Έπειτα ακούστηκε σπάσιμο θάμνων, και ένα γιγάντιο λυκόσκυλο με ένα φοβερό, ανοιχτό στόμα όρμησε μπροστά... Με προσπέρασε τρέχοντας και ξαφνικά κατάλαβα: Ο Άγριος Κυνηγός το είχε διατάξει να πάρει μία ανθρώπινη ψυχή... Το επόμενο πρωί πληροφορήθηκα τον θάνατο της μητέρας μου»(7).

Ο Άγριος Κυνηγός, εξηγεί ο Jung, είναι ο Wotan, o Ερμής των αλχημιστών. Έτσι το όνειρο λέει καθαρά ότι η ψυχή της μητέρας του μεταφέρθηκε στην μεγαλύτερη περιοχή του Ταυτού... Σε εκείνη την ολότητα της φύσης και του πνεύματος, στην οποία οι συγκρούσεις και οι αντιθέσεις έχουν βρει την λύση τους(8).

Ο σκύλος συχνά επίσης περιγράφεται στην μυθολογία σαν ένας θεραπευτικός και προστατευτικός συνοδός προς το Υπερπέραν(9). Έτσι ο Αιγυπτιακός θεός Άνουβις, που έχει κεφάλι σκύλου ή τσακαλιού, είναι ο φορέας της ανάστασης. Στους Αζτέκους ένας κίτρινος ή κόκκινος σκύλος, o Xolotl, φέρνει τα σώματα, που βρίσκονται στο βασίλειο των νεκρών, πίσω στην ζωή. Στην Ινδία, επίσης, ο Shiva, ο καταστρεπτικός θεός του θανάτου, ονομάζεται “Κύριος των Σκύλων”. Η Βαταβιανή θεά του θανάτου Nehalennia εικονιζόταν με ένα καλάθι με μήλα (τους “καρπούς”) στην μία πλευρά, και ένα λυκόσκυλο στην άλλη(10). Και ο Βιργίλιος μας λέει στην Αινειάδα ότι ο σκύλος του Άδη Κέρβερος είναι στην πραγματικότητα η γη, που καταβροχθίζει τα σώματα. Τα φίδια και τα πουλιά μπορούν επίσης, σε μερικές περιπτώσεις, να εκπροσωπούν τον θάνατο.

Σε μία εντυπωσιακή εργασία, στην οποία ερμηνεύει τις εμπειρίες του θανάτου ψυχολογικά(11), η Liliane Frey αναφέρει μία ενδιαφέρουσα περίπτωση, στην οποία ο «άλλος» εμφανίζεται με την μορφή του διαβόλου. Ο ονειρευόμενος ήταν ένας υγιής, επιτυχημένος νέος άνδρας, που είδε το ακόλουθο όνειρο κατά την διάρκεια ενός ταξιδιού στην Μέση Ανατολή:

«Πετούσα μαζί με ένα νεαρό αγόρι πάνω από την απότομη πλαγιά ενός λιβαδιού. Πριν φθάσουμε στην πεδιάδα που βρισκόταν επάνω από εμάς, εμφανίσθηκε ο διάβολος στην σκηνή, από τα αριστερά. Με πρόσεξε, ήρθε κοντά μου και είπε ότι σύντομα θα λογαριαζόταν μαζί μου. Στεκόμουν εκεί, με διάθεση μισο-σεβασμού, μισο-αλαζονείας, και είπα: “Εγώ ξέρω το εξής, ότι όταν κάποτε έρθει αυτή η ώρα, θα ξεφύγω ζωντανός”. Ο διάβολος γέλασε και είπε ότι θα υπήρχαν ακόμη στην ζωή μου μερικές σκόρπιες απολαύσεις. Το πρόσωπό του ήταν σκούρο καφέ, και φορούσε μία μακριά σκούρα Αραβική κελεμπία. Όταν τέντωσε αυτό το ρούχο, όλες οι δυνατές αποχρώσεις εμφανίστηκαν στις πτυχές του. Υπήρχε μία κανελί κηλίδα σε ένα από τα μαγουλά του. Μου φάνηκε σαν ένα σημάδεμα, σαν την μαύρη αράχνη»(12).

Λίγες μέρες αργότερα ο ονειρευόμενος πέθανε σε ένα αεροπορικό δυστύχημα στην Αραβική έρημο. Η “μαύρη αράχνη”(13), όπως έγραψες ο ίδιος, αντιπροσωπεύει την “Μεγάλη Μητέρα”. Έτσι, όπως εξηγεί η Frey, τελικά υπέκυψε στην ανώτερη δύναμη του ασυνείδητου, δηλαδή στην σχέση του με την Μεγάλη Μητέρα. Εάν ερμηνεύσουμε αυτό το όνειρο λίγο πιο αναλυτικά, τότε ο διάβολος που είναι ντυμένος σαν Άραβας μας θυμίζει μία από Αραβικές αλχημιστικές παραδόσεις, στην οποία η “πέτρα των σοφών”, το Ταυτό, εμφανίζεται πρώτα σαν ένας φονικός εχθρός των σοφών. Στο αραβικό «Βιβλίο του Ostanes», για παράδειγμα, λέγεται για την πέτρα των σοφών ότι είναι:

«Ένα δέντρο που μεγαλώνει στις κορυφές των βουνών, ένας νεαρός άνδρας που γεννήθηκε στην Αίγυπτο, ένας πρίγκηπας από την Ανδαλουσία που επιθυμεί τα βάσανα αυτών που τον αναζητούν. Έχει σκοτώσει τους αρχηγούς τους… Οι σοφοί είναι αδύναμοι να τον αντιμετωπίσουν. Δεν βλέπω κανένα όπλο που να μπορεί να χρησιμοποιηθεί εναντίον του εκτός από την αυταπάρνηση, κανένα πολεμικό άλογο εκτός από την γνώση, καμία ασπίδα εκτός από την κατανόηση. Εάν ο αναζητητής βρεθεί μπροστά του με αυτά τα τρία όπλα και τον σκοτώσει, αυτός (ο πρίγκηπας) θα ξαναέλθει στην ζωή μετά τον θάνατό του, θα χάσει όλη την δύναμη που έχει εναντίον του σοφού, και θα δώσει στον αναζητητή την ύψιστη δύναμη, έτσι ώστε αυτός να φθάσει στον επιθυμητό του στόχο»(14).

O Γιουγκ (Jung) φωτίζει αυτό το κείμενο αναφερόμενος πρώτα στον Enkindu, τον χθόνιο αντίπαλο του Σουμεριανού ήρωα Gilgamesh, o οποίος εμφανίζεται στην αρχή του έπους σαν εχθρός, αλλά έπειτα από την νίκη του κατά του Gilgamesh, μεταμορφώνεται σε φίλο. «Ψυχολογικά, αυτό σημαίνει ότι στην πρώτη συνάντηση με το Ταυτό μπορούν να εμφανισθούν όλες εκείνες οι αρνητικές ιδιότητες, που χαρακτηρίζουν σχεδόν πάντοτε μία απροσδόκητη αντιμετώπιση του ασυνειδήτου»(15).

Ένα άλλο αλχημιστικό κείμενο μιλάει επίσης για την πέτρα των σοφών: «Αυτή η πέτρα προέρχεται από ένα υπέροχο και λαμπρότατο τόπο μεγάλου τρόμου, που έχει οδηγήσει πολλούς σοφούς στον θάνατο»(16). Ο κακός «άλλος», που τον έχω ερμηνεύσει στα παραπάνω όνειρα σαν τον θάνατο, δεν είναι επομένως τίποτε άλλο από το Ταυτό. Ο θάνατος και το Ταυτό –δηλαδή η εικόνα του Θεού– είναι στην πραγματικότητα αδύνατον να διακριθούν.

Στο όνειρο του ασθενούς της Frey, τα χρώματα που λάμπουν από τις πτυχές του ενδύματος του διαβόλου αποκαλύπτουν ότι αυτή η μορφή του διαβόλου είναι στην πραγματικότητα μία μορφή του Ερμή (Mercury), επειδή στα αλχημιστικά κείμενα λέγεται συχνά για το πνεύμα-Ερμή ότι φοράει omnes colores (όλα τα χρώματα). Ο ιριδισμός (ουρά του παγωνιού) εμφανίζεται στην αλχημιστική διαδικασία έπειτα από το nigredo (μαύρισμα), όπως φαίνεται εδώ από τον «διάβολο», που δίνει ακόμη «μερικές σκόρπιες απολαύσεις». Αυτό σημαίνει ότι θα υπάρχει ζωή και αφού περάσει κανείς το nigredo.

Ο θεός του θανάτου Yama “ντυμένος ολόμαυρα, ψηλός, δυνατός” ή μερικές φορές ένας από τους αγγελιοφόρους του, που ονομάζονται Yamdus, εμφανίζεται συχνά σε ετοιμοθάνατους ανθρώπους από τις Ανατολικές Ινδίες για να τους πάρει στο Υπερπέραν(17). Άνθρωποι που έχουν μεγαλώσει στην χριστιανική παράδοση, συχνά βλέπουν αγγέλους στον ίδιο ρόλο.

Από ψυχολογική άποψη, ο κακός διαρρήκτης γενικά εμφανίζεται πιο σαν μία εικόνα του προσωπικού «άλλου» μισού της ψυχής του ετοιμοθάνατου, ενώ στις εικόνες του Ερμή, του διαβόλου, του Yama, του αγγέλου, συναντάμε κάτι πλησιέστερο προς ένα σύμβολο του Ταυτού στην υπερπροσωπική πλευρά του. Ψυχολογικά, αυτές οι πλευρές συγχέονται και αλληλοκαλύπτονται, και συχνά, από ειδικά πολιτιστική άποψη, περιγράφονται πολύ διαφορετικά.

Από την δική μου εμπειρία, μου φαίνεται ότι η τρομακτική, απόκοσμη όψη του «άλλου» εμφανίζεται ιδιαίτερα όταν ο ονειρευόμενος μέχρι εκείνη την στιγμή δεν έχει καμία σχέση με τον θάνατο ή δεν τον περιμένει. Κατά βάση, οι εικόνες του προσωποποιημένου θανάτου (ο θάνατος, ο διάβολος, ο Yama, ο Ιησούς, ο Άδης, ο Χάρος κλπ) φαίνεται πως δεν είναι τίποτε άλλο παρά μία σκοτεινή όψη της εικόνας του θεού. Είναι στην πραγματικότητα ο θεός, ή μία θεά, που φέρνουν τον θάνατο στον άνθρωπο, και όσο λιγότερο είναι εξοικειωμένος με αυτή την σκοτεινή πλευρά του θείου, τόσο πιο αρνητική θα είναι η εμπειρία του. Αλλά οι μεγάλες θρησκείες πάντα γνώριζαν ότι ο θάνατος και η ζωή είναι ένα μέρος του ίδιου θεϊκού μυστηρίου που βρίσκεται πίσω από την φυσική ύπαρξη του ανθρώπου.

(Συνεχίζεται)

Αμέθυστος

Σημειώσεις

1. "'Εχω αγωνία μπροστά στον θάνατο", σ.73 κ.ε. O Lindner παίρνει αυτό το όνειρο από το έργο του J.E. Meyer: "Θάνατος και νέκρωση", σ.18 κ.ε.
2. "Το Εγώ και το Αρχέτυπο", σ.200.
3. "Συνάντηση με τους νεκρούς", σ.95 κ.ε.
4. "Ψυχή και θάνατος", σ.39.
5. Αυτόθι, σ.43.
6. Αυτόθι, σ.44.
7. "Αναμνήσεις, Σκέψεις, Όνειρα", σ.313.
8. "Αναμνήσεις, Σκέψεις, Όνειρα", σ.313-314.
9. Παραδείγματα στο έργο του Herzog, o.π., σ.51.
10. Αυτόθι, σ.53.

11. Εμπειρίες του θανάτου κάτω από το φως της ψυχολογίας.
12. Αυτόθι, σ.33.
13. Μπορούμε να θυμηθούμε την νουβέλα με τον ίδιο τίτλο του Jeremias Gotthelf.
14. Berthelot: «Η Χημεία στον Μεσαίωνα», τόμος 3, σ.117. Σημείωση στο βιβλίο του Jung “Αλχημιστικές μελέτες”, παρ.424.
15. Jung, ο.π., παρ.428.
16. Hoghelande: “De alchemiae difficultatibus” (Περί των δυσκολιών της αλχημείας), σ.160. Σημείωση στο βιβλίο του Jung, ο.π., παρ.429.
17. Σύγκρινε: το έργο των Osis και Haraldson “Την ώρα του θανάτου”, σσ 51, 54, 209 κ.ε.