MARINO GENTILE
1. Οι αρνήσεις της Μεταφυσικής
Μία επιχειρηματολογία αφιερωμένη να αναδείξη κατ’αρχάς, την απροϋπόθετη αντίθεση της εποχής μας εναντίον και αυτού ακόμη του ονόματος της μεταφυσικής, μοιάζει σχεδόν περιττή. Διότι εάν υπάρχει κάτι στο οποίο το μεγαλύτερο μέρος των ανθρώπων σήμερα συμφωνεί, είναι ακριβώς η αντιμετώπιση με μεγάλη επιφύλαξη αυτού του ονόματος. Το οποίο απο το ένα μέρος φαίνεται να υπόσχεται μία ανώτερη σοφία στις δυνατότητες του ανθρώπου και από το άλλο, ακριβώς επειδή υπόσχεται κάτι παραπάνω από ό,τι είναι δυνατόν να αποκτηθεί, γεννά την υποψία πως ίσως πρόκειται για μία ψευδαίσθηση. Για την οποία οι δυνατότητες είναι δύο : ότι είναι μία ψευδαίσθηση στην οποία πίπτει κατ’αρχάς ο συγγραφέας ο ίδιος και είναι επομένως ένα είδος ποίησης (εκεί όμως όπου θα έπρεπε να υπάρχει ο ειρμός της λογικής) ή ότι είναι μία πονηριά η οποία χρησιμοποιείται από τον συγγραφέα έναντι των αναγνωστών του και καταλήγει απλώς σε ένα ψέμα. Ακόμη και στην καθομιλουμένη κάποιες φορές, κατά την διάρκεια μίας συνομιλίας, όταν θέλουμε να πούμε πως ένα επιχείρημα δέν αξίζει τίποτε, συνήθως το χαρακτηρίζουμε μεταφυσικό.
Έτσι λοιπόν πρέπει να προσπαθήσουμε να συλλάβουμε αυτή την ψυχική στάση, εκεί που συγκεκριμενοποιείται σαν κατεύθυνση του πολιτισμού, πρέπει να βρεθούν εκείνα τα ρεύματα ή εκείνες οι στιγμές της φιλοσοφικής κουλτούρας των τελευταίων εκατό χρόνων, στα οποία αυτή η ψυχική στάση κατόρθωσε να συγκεντρωθεί σαν ένα δογματικό σύστημα. Και πραγματικά οι πλέον απολυτοποιημένες μορφές αρνήσεως της μεταφυσικής βρίσκονται στο δεύτερο ήμισυ του περασμένου αιώνος, όταν κάποια στιγμή φάνηκε πως η τελευταία λέξη της φιλοσοφίας ήταν ακριβώς η εκμηδένιση της μεταφυσικής. Τέλος πλέον η μεταφυσική.
Αυτή η δογματική κατεύθυνση αντιπροσωπεύθηκε κυρίως απο τον θετικισμό. Ιδιαιτέρως δέ εάν κυττάξουμε σ’αυτόν όχι τις μορφοποιήσεις και παρουσιάσεις που τυπικά μαθαίνουμε στις σχολές, αλλά στην ιστορική του αποτελεσματικότητα, που θα προσπαθήσουμε με συντομία να ερευνήσουμε.
Αντιπροσωπεύεται κυρίως από τον Αύγουστο Κόμτε (August Comte), καί κυρίως εκεί που συγκέντρωσε την στοχαστική αξία του θετικισμού, στο δόγμα των τριών σταδίων, μέσω των οποίων αναπτύσσεται η ανθρώπινη γνώση, και μάλιστα υπήρξε ο πρώτος, ο οποίος στηριζόμενος στην αυθεντία μίας συστηματικής δογματικής θέσεως, υπέγραψε την απόφαση του θανάτου της μεταφυσικής.
Δέν είναι απαραίτητο να δούμε τις λεπτομέρειες: Το ουσιώδες είναι πως σύμφωνα με τον Κομτε η ανθρώπινη γνώση περνά μέσω τριών φάσεων, η πρώτη από τις οποίες χαρακτηρίζεται σαν θεολογική και αναγνωρίζεται από την πρόθεσή της να εξηγήσει την εμπειρία, την ιστορία και τα γεγονότα μέσω της επεμβάσεως προσωπικοτήτων που είναι ανώτερες απο την ανθρώπινη πραγματικότητα, ακόμη και από τις ίδιες τις δυνατότητες μίας λογικής γνώσεως. Για τον Κόμτε αυτή η μορφή εξηγήσεως έχει φανταστική αξία και μόνον.
Η δεύτερη ηλικία συνίσταται από την μεταφυσική γνώση όταν, γι' ακόμη μιά φορά, για να εξηγήσουμε την εμπειρία καταφεύγουμε σε οντότητες που βρίσκονται έξω από την ίδια την εμπειρία. Οντότητες οι οποίες δέν κάνουν τίποτε άλλο από το να μεταγράφουν και να ερμηνεύουν σε μία πιό γενική γλώσσα την προηγούμενη μυθολογική έμπνευση.
Και τελικώς κάθε ανθρώπινη γνώση φτάνει στο τρίτο στάδιο, το οποίο ο Κόμτε ονομάζει θετικό και στο οποίο για να εξηγήσουμε την εμπειρία δέν καταφεύγουμε πλέον σε θεολογικο-μυθολογικές οντότητες, ούτε σε μεταφυσικές αρχές, αλλά περιοριζόμαστε να καθορίσουμε νόμους.
Σ’αυτό το σημείο θα ήταν εύκολο να χρησιμοποιήσουμε τον όρο «γεγονός», σαν να ήταν θετικισμός, εκείνη η φιλοσοφία η οποία δέν ενδιαφέρεται για τις αρχές και δέν ασχολείται με τις σταθερές, αλλά μόνον με τα συμβάντα, στην εξατομίκευσή τους. Αυτή η στάση υιοθετήθηκε από ύστερες και ίσως-ίσως και κατώτερες μορφές τού θετικισμού, αλλά δέν ανήκει στον πρωταρχικό θετικισμό. Διότι αυτός δέν είναι τόσο έρευνα του γεγονότος, όσο έρευνα της λογικής και του νόμου.
Ο Κόμτε (Κοντ), όταν θέλησε να ανακοινώσει, πρίν από έναν σχεδόν αιώνα, την θετική φιλοσοφία, η οποία έπρεπε να αποτελέσει την αναγέννηση της ανθρωπότητος, δέν εννόησε τον θετικισμό σαν μία προτεραιότητα των συγκεκριμένων γεγονότων, αλλά σαν το κάλεσμα σε μία αρχή εξηγήσεως της πραγματικότητος η οποία δέν θα είχε χρησιμοποιηθεί στο παρελθόν. Θετικότης, στην πρωταρχική θετικιστική της σημασία, σήμαινε την εκμηδένιση της θεολογικο-μεταφυσικής θεωρήσεως της πραγματικότητος και την αντικατάστασή της με μία καινούργια μορφή εξηγήσεως, η οποία δέν θέλει να είναι λιγότερο καθολική από τις προηγούμενες, αλλά παρουσιάζεται σαν να διαθέτει πιό σίγουρες ασφάλειες για την κατανόηση της πραγματικότητος.
Σύμφωνα μ’αυτή την πλευρά του θέματος ο θετικισμός μπορεί να θεωρηθεί, κατά την ιστορική του και ιδεαλιστική καταγωγή, σαν η πιό οργανική και η πιό συστηματική μορφή της γενικής απαξιώσεως της μεταφυσικής, που επικράτησε σε όλη την κουλτούρα από το πρώτο ήμισυ του 1800 μέχρι σήμερα.
Έτσι λοιπόν αυτή η προκατειλημμένη εχθρότης δέν σημαίνει μία εγκατάλειψη των κυρίων και καθολικών προβλημάτων και δέν σημαίνει την εγκατάλειψη της έρευνας για μία απόλυτη αρχή της πραγματικότητος. Σημαίνει κατ’αρχάς το ξεκαθάρισμα αυτής της έρευνας από τις μορφές και τους τρόπους που χρησιμοποιήθηκαν στο παρελθόν. Καταργείται λοιπόν εκείνη η πρώτη μορφή γνώσεως η οποία παρουσιάζεται μ’έναν τρόπο καθαρά πολεμικό, τόσο που τελικώς συγχέονται σε μία μοναδική κατηγορία η θεολογία και η μυθολογία. Αλλά όμως η στοχαστική σημασία της πολεμικής η οποία καταφέρεται εναντίον αυτής της πρώτης φάσεως, συμπεραίνεται από την περιγραφή της δεύτερης, όπου η μεταφυσική παρουσιάζεται σαν κληρονόμος όλου εκείνου που δογματικώς
Θα αναλύσουμε λοιπόν την θετικιστική άρνηση και τις διάφορες προκατειλημμένες μορφές αυτής της αρνήσεως της μεταφυσικής, διότι εκφράζει αυτή η άρνηση, με την μεγαλύτερη δυνατή καθαρότητα, το πνεύμα της εποχής.
(Συνεχίζεται)
Αμέθυστος.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου