Η ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΤΩΝ ΜΟΝΤΕΡΝΩΝ ΘΡΗΣΚΕΙΩΝ ΑΠΟ ΤΟ ΚΟΣΜΙΚΟ ΠΝΕΥΜΑ ΤΗΣ ΔΥΣΕΩΣ. Το Μοντέρνο Πνεύμα της Ασίας (15)-επανάληψη

 Συνέχεια από Πέμπτη, 10 Απριλίου 2014

Η απομυθοποίηση της ενώσεως των θρησκειών καί τής θρησκειολογίας 
Η πνευματικότητα στην μοντέρνα κοινωνία   
 Κεφάλαιο 3 ζ
Δημιουργώντας την Θρησκεία της Ανατολής 
Ο σύγχρονος οριενταλισμός
Η αποικιακή γνώση και η νέα συγκριτική επιστήμη της θρησκείας

Λαϊκός οριενταλισμός: το παγκόσμιο συμβούλιο των θρησκειών του 1893

Ταυτόχρονα και σε συμφωνία με την ακαδημαϊκή παραγωγή περί ινδικών και κινέζικων παραδόσεων, βρίσκουμε και ένα αυξανόμενο κοινό που ενδιαφέρεται για την γενική πνευματικότητα, όπως είδαμε στο προηγούμενο κεφάλαιο. Ένα βασικό βήμα προς αυτή την κατεύθυνση, είναι το Παγκόσμιο Συμβούλιο των Θρησκειών, το οποίο έλαβε χώρα επ’ ευκαιρία της έκθεσης του 1893 στο Σικάγο. Το γεγονός αυτό είχε σκοπό τον εορτασμό των εξής: της ανοικοδόμησης του Σικάγου, μετά την καταστροφική πυρκαγιά του 1871, των 400 χρόνων της «ανακάλυψης» του δυτικού ημισφαιρίου από τον Κολόμβο, και της υπεροχής της ιουδαιο-χριστιανικής παράδοσης (ένα νέο κράμα Προτεσταντισμού, Καθολικισμού και Ιουδαϊσμού, το οποίο μπόρεσε να προκύψει μόνο μέσω της σύγκρισης με τις παραδόσεις της νότιας και ανατολικής Ασίας)²⁷. Οι αντιπρόσωποι των δέκα μεγάλων παραδόσεων (Κονφουκιανισμός, Ταοϊσμός, Σιντοϊσμός, Ινδουισμός, Βουδισμός, Τζαϊνισμός, Ζωροαστρισμός, Ιουδαϊσμός, Χριστιανισμός και Ισλάμ) συναντήθηκαν για 17 μέρες, για να συζητήσουν περί των θρησκειών τους, ενώπιον ενός κοινού, με έντονη την παρουσία του τύπου. Παρά το ενοποιητικό και φιλελεύθερο χριστιανικό πρόγραμμα, του παγκόσμιου συμβουλίου, τα μέσα έδωσαν προσοχή στην σχετικά μικρή αντιπροσωπία από την Ασία (20 αντιπρόσωποι των 7 παραδόσεων). Ιδιαίτερα οι αντιπρόσωποι από την νότια Ασία, όπως ο Swami Vivekananda και ο Anagarika Dhammapala έγιναν διάσημοι σε μια νύχτα. Χάριν στην ρητορική τους δεινότητα χρησιμοποίησαν το παγκόσμιο συμβούλιο ως εξέδρα, για να διαδώσουν το αντί-ιμπεριαλιστικό, πνευματικό τους μήνυμα, το οποίο εξήρε την πνευματικότητα των ασιατικών παραδόσεων, κατηγορώντας των Χριστιανισμό για προσηλυτιστική βία. Η επιτυχία τους στα αμερικάνικα μέσα ενημέρωσης είχε τόση απήχηση, ώστε διαδόθηκε στο κοινό που ήταν στην πατρίδα τους, και τους ετοίμασε τον δρόμο για τα μεταρρυθμιστικά και εθνικιστικά τους προγράμματα. 

Ο τόνος αυτής της εθνικιστικής πνευματικότητας διαγράφεται σαφώς στην εναρκτήρια ομιλία του Swami Vivekananda, του κύριου αντιπροσώπου του Ινδουισμού και σημαντικού στοχαστή, που συναντήσαμε στο προηγούμενο κεφάλαιο:

«Αδελφές και αδελφοί της Αμερικής,

Γεμίζει την καρδία μου με άρρητη χαρά το να ανταποκριθώ στο θερμό και καρδιακό καλωσόρισμα που μας προσφέρατε. Σας ευχαριστώ εν ονόματι της αρχαιότερης μοναχικής τάξης στον κόσμο. Σας ευχαριστώ εν ονόματι της μητέρας των θρησκειών. Σας ευχαριστώ εν ονόματι των εκατομμυρίων και εκατομμυρίων Ινδουιστών όλων των τάξεων και αιρέσεων. 

Ευχαριστώ επίσης μερικούς από τους ομιλητές, που αναφερόμενοι στους εκπροσώπους από την Ανατολή, σας είπαν πως αυτοί οι άνδρες  από τα μακρινά έθνη δικαιολογημένα τιμώνται ως φέροντες την ιδέα της ανοχής σε διάφορες χώρες. Είμαι περήφανος που ανήκω σε μια θρησκεία που δίδαξε στον κόσμο τόσο την ανοχή όσο και την γενική (παγκόσμια) αποδοχή. Δεν πιστεύουμε μόνο στην παγκόσμια αποδοχή, αλλά αποδεχόμαστε όλες τις θρησκείες ως αληθείς. Είμαι περήφανος που ανήκω σε έθνος που έδωσε προστασία στους κατατρεγμένους και τους πρόσφυγες  από όλες τις θρησκείες και έθνη της γης. Είμαι περήφανος που σας λέω, πως συγκεντρώσαμε στους κόλπους μας  το καθαρότερο υπόλοιπο των Ισραηλιτών, που ήρθαν στην νότια Ινδία, και βρήκαν καταφύγιο σε μας, την χρονιά που ο ιερός ναός τους καταστράφηκε από την ρωμαϊκή τυραννία. Είμαι περήφανος που ανήκω στην θρησκεία που προστάτεψε και ακόμα θρέφει τα απομεινάρια του μεγάλου έθνους των ζωροαστριστών. Θα σας παραθέσω μερικές γραμμές από ένα ύμνο, που θυμάμαι πως επαναλαμβάνω εξ απαλών ονύχων, και που επαναλαμβάνεται καθημερινά από εκατομμύρια ανθρώπινα όντα: «καθώς τα διάφορα ρεύματα, που έχουν την πηγή τους σε διαφορετικά μέρη, όλα φέρνουν τον νερό τους στην θάλασσα, πηγές με διαφορετικές τάσεις, όσο διαφορετικές και να φαίνονται, στραβές ή ίσιες, όλες οδηγούν σε Σένα.»

Η παρούσα συνάντηση, μια από τις πιο μεγαλόπρεπες που έλαβε ποτέ χώρα, είναι από μόνη της μια δήλωση προς τον κόσμο, της θαυμάσιας διδασκαλίας που κηρύσσει η Γκίτα: «όποιος έρθει σε μένα, μέσω οποιασδήποτε μορφής, τον φτάνω. Όλοι οι άνδρες που αγωνίζονται σε δρόμους που τέλος οδηγούν σε μένα.» Αποσχιστικότητα, στενοκεφαλιά, και ο τρομακτικός της απόγονος, ο φανατισμός, για καιρό κατέχουν αυτήν την όμορφη γη. Γέμισαν την γη με βία, την πότισαν με αίμα, συχνά ανθρώπινο αίμα, κατέστρεψαν πολιτισμούς, και οδήγησαν έθνη σε απόγνωση. Αν δεν υπήρχαν αυτοί οι φοβεροί δαίμονες, η ανθρώπινη κοινωνία θα ήταν πολύ ανώτερη από ότι είναι τώρα. Όμως ήρθε η ώρα τους. Ελπίζω πως η καμπάνα που ήχησε σήμερα το πρωί, προς τιμήν της συνάντησης, να είναι η καμπάνα που σημαίνει τον θάνατο του φανατισμού, όλων τω διώξεων με το σπαθί ή την πένα, και όλων των μη ευγενών αισθημάτων μεταξύ των προσώπων που έχουν τον ίδιο σκοπό²⁸.»

Το πιο κτυπητό στην ομιλία αυτή είναι η δήλωση πως ο Ινδουισμός είναι μια θρησκεία που διδάσκει την παγκόσμια ανοχή. Προφανώς δεν αναφέρεται στον αυξανόμενο ανταγωνισμό μεταξύ των Ινδουιστών και Μουσουλμάνων, κάτω από την αποικιοκρατία. Αναφέρεται αντίθετα σε μικρές μειονότητες των Ιουδαίων και Πάρσι, ως παραδείγματα ινδουιστικής ανοχής. Ο Vivekananda ήταν η μεγάλη επιτυχία του παγκόσμιου συμβουλίου, όπως και η περιοδεία διαλέξεων του στις ΗΠΑ μετά την συνάντηση. Μπορούμε να πούμε πως συσκεύασε την ινδική γιόγκα ως «πνευματικότητα» για το ακροατήριο στην Δύση. Αυτή την συσκευασία την πήρε στην Ινδία, και άλλαξε ριζικά τις παραδοσιακές αντιλήψεις περί «πνευματικής άσκησης». 

Ο άλλος από την νότιο Ασία που χρησιμοποίησε το παγκόσμιο συμβούλιο για να ξεκινήσει την αποστολή του , αυτή την φορά όμως από τον κόσμο του Βουδισμού, ήταν ο Anagarika Dhammapala, από την Σρι Λάνκα. Ο Anagarika Dhammapala είχε γεννηθεί σε μια βουδιστική οικογένεια, ως Don David Hewavitharana. Όταν ο Colonel Olcott και η Madame  Blavatsky πήγαν στη Σρι Λάνκα, αυτός λειτούργησε ως βοηθός τους. Μέσω της θεοσοφίας άρχισε να ενδιαφέρεται για τις βουδιστικές παραδόσεις της γενέτειρας του, και είχε σοκαριστεί από αυτό που θεώρησε ως παραμορφωμένη κατάσταση του Βουδισμού της εποχής του. Υπό την επίδραση της θεοσοφίας αποφάσισε να μεταρρυθμίσει τον Βουδισμό, δίνοντας έμφαση στην πνευματικότητα του και στο παγκόσμιο μήνυμα. Η ειρωνεία της ιστορίας και των δύο, Swami Vivekananda και Anagarika Dhammapala, είναι πως σε πολλές διαλέξεις τους και στα γραπτά τους προσπαθούν να προωθήσουν την παγκόσμια πνευματικότητα, αλλά στην μνήμη έμειναν ως εμπνευστές του ινδουιστικού εθνικισμού και του Sinhala-Βουδιστικού εθνικισμού αντίστοιχα. Ο Dhammapala ενδιαφερόταν κυρίως για την ανάπτυξη του παγκόσμιου Βουδισμού. Για τον σκοπό αυτό ήθελε να ανοίξει τους κυριότερους τόπους του πρώιμου Βουδισμού στην Ινδία, όπως το Bodh Gaya (όπου ο Βούδας απέκτησε την φώτιση) και το Sarnath (όπου άρχισε την διδασκαλία του). Αν και δεν κατάφερε να αποσπάσει την κυριαρχία του Bodh Gaya από τους Shaivite  ασκητές, οι οποίοι το έλεγχαν για αιώνες, ξεκίνησε μια διαδικασία (με την κατασκευή αυτοκινητόδρομου από το αεροδρόμιο Patna, από Ιάπωνες επενδυτές) η οποία κατέστησε το Bodh Gaya σημαντικό προσκύνημα για Βουδιστές από όλο τον κόσμο. Ο Dhammapala ταξίδεψε στην Ευρώπη και άνοιξε βουδιστικά μοναστήρια στο Λονδίνο²⁹. Η γνώση των αγγλικών(όπως και στην περίπτωση του Vivekananda) του έδωσε ένα στρατηγικό πλεονέκτημα στο να συνδέσει τις παραδόσεις της Ασίας με την παγκόσμια πνευματικότητα. Είχε αληθινά γίνει anagarika, που σημαίνει άστεγος, αφού ταξίδευε διαρκώς, και δεν έμενε σχεδόν καθόλου στην πατρίδα του.

Τον Κονφουκιανισμό αντιπροσώπευσε στο παγκόσμιο συμβούλιο ο Peng Guangyu, ο πρώτος γραμματέας της κινέζικης αποστολής στην Washington, DC. Είχε παρουσιάσει την ορθόδοξη άποψη των επισήμων της δυναστείας Qing, πως ο Κονφουκιανισμός δεν είναι θρησκεία (zongjiao), που ήταν ένας μοντέρνος όρος που είχαν υιοθετήσει από την Ιαπωνία στο τέλος του 19^ου αιώνα, αλλά πως είναι ο νόμος  και η διδασκαλία (jiao) περί των ορθών ανθρώπινων σχέσεων που αφορά τον άρχοντα και τους επισήμους του. Στην Κίνα υπήρχε για αιώνες η άποψη πως υπάρχουν τρεις διδασκαλίες (sanjiao)- Βουδισμός, Ταοϊσμός και Κονφουκιανισμός-που θεωρεί πως οι τρεις έχουν μια κάποια ισότητα. Η άποψη αυτή δεν ήταν αποδεκτή στους κύκλους των ορθοδόξων, από τους επίσημους λόγιους. Ο Peng Guangyu ισχυρίστηκε, πως ο όρος «θρησκεία» μεταφράζεται καλύτερα όχι με τον όρο διδασκαλία (jiao) αλλά με τον όρο «σαμανισμός» (wu).  Ο Χριστιανισμός επομένως μπορεί να θεωρηθεί μια μορφή σαμανισμού. Ο σαμανισμός πρέπει να ελέγχεται από το κράτος, γιατί υπάρχουν δεισιδαιμονίες, που δημιουργούν οι κληρικοί, και που μπορούν να οδηγήσουν σε χιλιαστικές (millenarian) επαναστάσεις. 

Τα επιχειρήματα του δείχνουν μια εκπληκτική σύνδεση μεταξύ μοντέρνας εκκοσμίκευσης και κονφουκιστικής σκέψης. Σύμφωνα με την άποψη του, η θρησκεία είναι κάτι επικίνδυνο και πρωτόγονο, που πρέπει, αν όχι να ξεπεραστεί, τουλάχιστο να ελέγχεται από μια σωστή κυβέρνηση.

Υπάρχει βέβαια μια ολισθηρότητα στην ορολογία, γιατί ο όρος jiao(διδασκαλία), που χρησιμοποιούσαν για να αναφερθούν στην διδασκαλία του Κονφούκιου, οι Ιησουίτες τον είχαν μεταφράσει με τον όρο «θρησκεία» ήδη από τον 16^ο αιώνα. Το ίδιο ολίσθημα βρίσκουμε και στους δυτικούς όρους «λαϊκή θρησκεία» ή «πολιτική θρησκεία», και επομένως ο Κονφουκιανισμός αποκλήθηκε μερικές φορές κοσμική θρησκεία. Σε μια διεισδυτική ανάλυση των θέσεων του Peng Guangyu, ο Hsi-yuan Chen αναφέρει πως ο αυτοκρατορικός νόμος, βασιζόμενος στις αρχές του Κονφουκιανισμού της δυναστείας Qing, όριζε ποιους κανόνες πρέπει να τηρούν οι πιστοί του Βουδισμού, του Ταοϊσμού ή και του Χριστιανισμού. Όλες αυτές οι θρησκείες περιέχουν θεμελιώδη σφάλματα, αλλά εφόσον δεν διαταράσσουν την πολιτική τάξη, γίνονται ανεκτές³⁰.

Όταν στο διάσημο «Chinese Rites Controversy» του 18^ου αιώνα, το Βατικανό αποφάσισε να απαγορεύσει στους Κινέζους προσήλυτους την λατρεία των προγόνων, αυτό απείλησε την πολιτική τάξη, με αποτέλεσμα να απαγορευθεί ο Χριστιανισμός, και να χαρακτηριστεί διδασκαλία ακατάλληλη για την Κίνα. Μετά τους πολέμους του οπίου, η δυναστεία Qing είχε αναγκαστεί να δεχθεί τους Χριστιανούς ιεραποστόλους. Στις τρεις διδασκαλίες- Βουδισμός, Ταοϊσμός και Κονφουκιανισμός- προστέθηκαν το Ισλάμ και ο Χριστιανισμός. Όπως σημειώνει ο Hsi-yuan Chen, αντί ο Κονφουκιανισμός να δίνει ένα πλαίσιο στις διδασκαλίες, ο Χριστιανισμός έδινε ένα πλαίσιο στις θρησκείες. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα, όποιος ήταν αντί-Δυτικός, να θεωρείται αντί-Χριστιανός και αντί-θρησκευτικός. 

Ενώ ο Ινδουισμός του Vivekananda είχε ένα παγκόσμιο μήνυμα ανοχής της ανθρωπότητας, ο Κονφουκιανισμός στην παρουσίαση του Peng Guangyu είχε σκοπό να δείξει την κινέζικη πρόκληση στην χριστιανική εννοιολόγηση της θρησκείας. Οι μεταφράσεις αυτές και οι μετατροπές, προφανώς δεν έλαβαν χώρα μόνο στις ακαδημαϊκές αίθουσες, και στα ουνιταριστικά προσκήνια των παγκόσμιων θρησκειών. Και πάνω απ’ όλα, ήταν το αντίθετο του ανεκτικού. Οι πολιτικοί μεταρρυθμιστές στην Ινδία και την Κίνα, προσπάθησαν να δημιουργήσουν θρησκείες με δομή Εκκλησίας, οι οποίες θα ήταν σεβαστές στα μοντέρνα μάτια, και που θα μπορούσαν να παρουσιαστούν στην παγκόσμια σκηνή. Ταυτόχρονα, προσπάθησαν να καταστρέψουν κάθε τι το μη αξιοσέβαστο, μη μοντέρνες μορφές θρησκευτικής ζωής, ιδιαίτερα τις τοπικές λατρείες. Οι μεταρρυθμιστές στην Κίνα είχαν εμπνευστεί από τους μεταρρυθμιστές Meiji στην Ιαπωνία, που δημιούργησαν μια κρατική  Shinto θρησκεία. Η βρετανική αποικιακή κυβέρνηση στην Ινδία δεν μπορούσε να είναι τόπος αυτής της μεταρρύθμισης, η οποία επεδίωκε ένα αντί-ιμπεριαλιστικό πρωτόγονο εθνικισμό. 

Η παρουσίαση του Peng Guangyu στο παγκόσμιο συμβούλιο των θρησκειών, δεν μπορεί να χωριστεί από τήν διανοητική ζύμωση, μέσα στην οποία ο Κονφουκιανισμός έγινε από την μια, παγκόσμια θρησκεία μέσω των μεταφράσεων του Legge, και από την άλλη λαϊκή θρησκεία, αποσπασμένη από το αυτοκρατορικό τελετουργικό, συνδεδεμένη όμως στον ηθικό εθνικισμό. Το διεθνές πλαίσιο μέσα στο οποίο έπρεπε να παρουσιάσει τις θέσεις του, ήταν προκαθορισμένο από την μετάφραση του όρου «θρησκεία» με την λέξη zongjiao, και από τους κανόνες της ηθικής όπου η συγκριτική θρησκεία είχε αντικαταστήσει την «θρησκεία». Το διεθνές ακροατήριο, όπως αυτό στο παγκόσμιο συμβούλιο των θρησκειών, ήταν πολύ σημαντικό για την βεβαίωση της κατάστασης μιας κοινωνίας και της θρησκείας της, στα μάτια του κόσμου. Όπως επεσήμανε ο Prasenjit Duara, ένα σημαντικό στοιχείο σε αυτά τα διεθνή ακροατήρια ήταν οι κινέζικες κοινότητες εκτός Κίνας, που ενδιαφέρονταν ιδιαίτερα για μια αξιοσέβαστη θρησκεία, που θα μπορούσε να ενώσει και να συμβολίσει τις κοινότητες τους στους πολυπολιτισμικούς διαλόγους. Ο Κονφουκιανισμός είχε γίνει πιο σημαντικός σε αυτές τις κοινότητες παρά στην κυρίως χώρα³¹. Είναι ειρωνικό, πως το 1990, όταν η Ινδονησία συνέδεσε την υπηκοότητα με την θρησκεία, η κυβέρνηση ρώτησε την κομμουνιστική Κίνα εάν θα έπρεπε να θεωρήσει τον Κονφουκιανισμό ως θρησκεία. Έλαβε αρνητική απάντηση, με αποτέλεσμα να πιέσει τους πολίτες κινέζικης καταγωγής να επιλέξουν μεταξύ Χριστιανισμού και Βουδισμού³².

Για τον Vivekananda, το παγκόσμιο συμβούλιο θρησκειών ήταν κρίσιμο ως παγκόσμια σκηνή για να παρουσιάσει τον Ινδουισμό ως παγκόσμια πνευματικότητα. Για τους Ινδουιστές στοχαστές δεν υπήρξε ποτέ αμφιβολία για το εάν ο Ινδουισμός είναι θρησκεία. Ο Ινδουισμός ήταν μια μορφή πνευματικότητας πολύ ανώτερη από τις επαρχιώτικες διδασκαλίες του Χριστιανισμού, ο οποίος σχετιζόταν στενά με την αποικιοκρατία και τον κοσμικό υλισμό. Ο Ινδουισμός έγινε με τον τρόπο αυτό, ταυτόχρονα, εθνική θρησκεία, βάση του θρησκευτικού εθνικισμού και παγκόσμια πνευματικότητα. Αυτό απαιτούσε τεράστιες μεταμορφώσεις της προοπτικής των ελίτ του Ινδουισμού, όπου συναντούμε ένα ενθουσιασμό για την επιστήμη και αποστροφή για το δεισιδαιμονικό, όπως και στην Κίνα. Οι Ινδοί κατασκεύασαν ένα θρησκευτικό εθνικισμό, για τον οποίο ήταν θεμελιώδη τα κείμενα που ανασκεύασε ο Müller και οι συνάδελφοι του. Τα διεθνή ακροατήρια, και κοινότητες Ινδών εκτός Ινδίας, έπαιζαν τον ίδιο ρόλο όπως και για την Κίνα. Η ινδική και η κινέζικη θρησκεία εκμοντερνίστηκαν και κατέστησαν εθνικές, ακριβώς μέσα στην διεθνή αρένα της συγκριτικής θρησκείας, της παγκόσμιας πνευματικότητας και της πολιτικής τής ισότητας.