Η ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΒΑΘΟΥΣ ΚΑΙ ΜΙΑ ΝΕΑ ΗΘΙΚΗ (9)
Σε αυτό ακριβώς το στάδιο συναντάμε το ξεκίνημα της διαδικασίας που περιγράψαμε πιο πάνω – ταύτιση με τις ηθικές αξίες, σχηματισμός μιας φαινόμενης προσωπικότητας, και απώθηση μέσα στην πλευρά της σκιάς όλων των στοιχείων της προσωπικότητας που είναι ασυμβίβαστα με αυτές τις αξίες. Αυτό οδηγεί σε μια παράδοξη κατάσταση. Το άτομο, με την ιδιότητά του σαν μέλος της ομάδας, έρχεται σε διάσταση με τις αξίες του συνόλου, που εκφράζονται τώρα με τους όρους του νέου ηθικού ιδεώδους. Αυτό είναι δεσμευτικό και αναγνωρισμένο από το σύνολο, αν και στην πραγματικότητα έχει επιβληθή επάνω στην ομάδα από το νομοθετικό πλαίσιο της ελίτ, και έρχεται σε αντίθεση με την φύση του συνόλου. Αυτό θα ισοδυναμούσε με ένα ακατανόητο παράδοξο, εάν δεν υπήρχε το γεγονός ότι η ελίτ και η προσωπικότητα του Ιδρυτή της ηθικής αντιπροσωπεύουν στην πραγματικότητα ένα ουσιαστικό στάδιο στην πορεία της εξέλιξης. Επειδή συμβαίνει αυτό και επειδή – για να αναφέρουμε μόνο ένα παράδειγμα – η ανάληψη δικαστικής εξουσίας από την πολιτεία και την κοινότητα αντιπροσωπεύει ένα βήμα προς τα εμπρός σε σύγκριση με την αυτοδικία, υπάρχει μια φυσική τάση, που την βρίσκουμε ακόμη και στον άνθρωπο της ομάδας, να αποδεχθή το άτομο τον υψηλότερο νόμο της ελίτ. Στην πορεία όμως της διαδικασίας απωθεί, ή στην καλύτερη περίπτωση καταπιέζει, όλες εκείνες τις τάσεις στην φύση του που έρχονται σε αντίθεση με το νέο ηθικό κατεστημένο.
Αυτή η εξέλιξη ενισχύεται από την ηθική ακαμψία της ελίτ, η οποία επιβάλλει τις απαιτήσεις της νέας ηθικής επάνω στο σύνολο με την ίδια αυστηρότητα όπως και στον εαυτό της. Αν και αυτό μπορεί να δημιουργεί την εντύπωση ότι εξυπηρετεί τα συμφέροντα της ηθικής προόδου, στην πραγματικότητα ενισχύει τις διασπαστικές τάσεις μέσα στο σύνολο σε έναν επικίνδυνο βαθμό. Και το ψυχικό σχίσμα που προέρχεται από την νέα ηθική με την σειρά του γεννάει την ψυχολογία του αποδιοπομπαίου και την βίαιη έκρηξη της απωθημένης πλευράς με την μορφή μαζικών επιδημιών. (Σημ.: Το πρόβλημα της ομάδας που βρίσκεται κάτω από την πίεση ενός ηθικού προτύπου που είναι πολύ υψηλό γι’ αυτήν πάντοτε υπήρχε, αλλά αντισταθμιζόταν παλιότερα από μια ομαδική ταυτότητα που ήταν ακόμη σε ισχύ. Ακόμη και όταν η ενότητα του φυλετικού συνόλου, με την αρχική ομαδικής της υπευθυνότητα, είχε σταματήσει να υπάρχη, η κοινότητα του χωριού, η συντεχνία και τελικά η οικογένεια υπήρχαν ακόμη για να παίξουν τον ρόλο του συνόλου. Το σύνολο ήταν σε θέση να αφομοιώση τους ασθενέστερους αδελφούς του, που ήταν πιο κάτω από το πολιτιστικό επίπεδο της εποχής και τις αξίες της· ήταν ικανό να τους εξουδετερώση ή να αναλάβη την φροντίδα τους, χωρίς αυτοί να αποτελέσουν ένα συλλογικό πρόβλημα. Ο χαζός του χωριού και ο ανάπηρος, ο τρελλός και ο ηλίθιος συνέχιζαν να ζουν μέσα στην κοινότητα, ανεξάρτητα από το αν ή ομαδική ταυτότητα ήταν αυτή μιας φυλής ή μιας τάξης, μιας χωριάτικης κοινότητας ή μιας οικογένειας. Αυτή η κατάσταση εξακολούθησε να επικρατή όσον καιρό οι ομάδες παρέμεναν μικρές, και υπήρχε μια ισχυρή συνείδηση της ομαδικής ταυτότητας).
Στους τελευταίους αιώνες η ανάπτυξη της συνειδητότητας και της ατομικοποίησης ενίσχυσε την ατομική ηθική μιας αυξανόμενης ελίτ, απελευθέρωσε όλο και μεγαλύτερους αριθμούς ανθρώπων από την αρχική ανώνυμη ομαδική υπευθυνότητα, και τους οδήγησε στο στάδιο της ατομικής ηθικής υπευθυνότητας· παρ’ όλα αυτά, σαν ύψιστη υποχρέωση παρέμεινε η αναγνώριση των καθιερωμένου κύρους συλλογικών αξιών.
Στο αντίθετο άκρο αυτής της τάσης προς την ατομικότητα, βρίσκουμε την δ ι α δ ι κ α σ ία τ η ς «ε π α ν α σ υ λ λ ο γ ι κ ο π ο ί η σ η ς» της σύγχρονης εποχής, η οποία ήρθε σαν αποτέλεσμα της χωρίς προηγούμενο επέκτασης του είδους h o m o s a p i e n s κατά τους τελευταίους αιώνες. Η επανασυλλογικοποίηση οδήγησε στην διάλυση των παραδοσιακών ομαδοποιήσεων. Από την πλευρά της παλιάς ηθικής, οι μάζες είναι από την φύση τους κατώτερες· τείνουν να επανέλθουν στην πρωτόγονη ομαδική ταυτότητα, η οποία συνεπάγεται την μη ύπαρξη ατομικής ευθύνης – δηλαδή, συμπεριφέρονται με αταβιστικό και οπισθοδρομικό τρόπο – ενώ συγχρόνως δεν συμπεριλαμβάνονται σε κάποια μορφή περιεκτικής ομαδικής υπευθυνότητας.
Μέσα στα πλαίσια αυτής της διαδικασίας επανασυλλογικοποίησης, όλο και μεγαλύτερα σύνολα ανθρώπων βρίσκονται κάτω από το πολιτιστικό επίπεδο της ελίτ και καταπιέζονται από της απαιτήσεις της παλιάς ηθικής. Όσο μεγαλύτερη είναι μια ομάδα ανθρώπων, τόσο χαμηλότερο, σύμφωνα με έναν απαράβατο νόμο, θα πρέπει να είναι το μέσο επίπεδο συνειδητότητας, πολιτισμού και ηθικής. Το αποτέλεσμα είναι η αύξηση μιας όλο και περισσότερο πολυάριθμης τάξης ανθρώπων, οι οποίοι δεν κατορθώνουν να φθάσουν το πρότυπο που τίθεται από την ελίτ, και επομένως παίρνουν το στίγμα των αντικοινωνικών, κατώτερων, διεφθαρμένων η εγκληματιών.
Οι προσπάθειες που γίνονται από αυτήν την τάξη να καταπιέση ή να απωθήση τις ασυμβίβαστες με το συλλογικό στοιχείο τάσεις της προκαλούν μια ενεργοποίηση της αρνητικής ασυνείδητης πλευράς και στο άτομο και στην ομάδα. Το αποτέλεσμα είναι μια αυξανόμενη διαφορά ανάμεσα στο ηθικό επίπεδο του ατόμου και στην ηθική του συνόλου.
Η συσσώρευση απωθημένων περιεχομένων στο «επανασυλλογικοποιημένο» σύνολο, απειλεί να διαλύση την παλιά Ιουδαιο-χριστιανική ηθική, και τα μηδενιστικά και υλιστικά κινήματα που αναφύονται σαν αποτέλεσμα αυτής της κρίσης τείνουν στην ουσία να υπονομεύσουν την ίδια την βάση της ατομικής υπευθυνότητας.
Το αυξανόμενο χάσμα ανάμεσα στην συνείδηση του ανθρώπου της μάζας και την απωθημένη σκιώδη πλευρά του οδηγεί αρχικά σε εκείνο το είδος σκλήρυνσης της persona, απόκρυψης αυτού που πραγματικά έχει επιτευχθεί καθώς και αυτού που απαιτείται από την παλιά ηθική, φαινόμενο που έγινε γνωστό με την μορφή της υποκρισίας και της ματαιοδοξίας του δέκατου ένατου αιώνα, και ιδιαιτέρως της Βικτωριανής εποχής. Εάν, όμως, η απόσταση ανάμεσα στην φύση και στις απαιτήσεις της ελίτ γίνη πολύ μεγάλη, ακόμη και η ψευδολύση της συνειδητής ταύτισης με τις συλλογικές αξίες γίνεται αδύνατη.
Κατά τους τελευταίους αιώνες, αυτή ήταν πραγματικά η μοίρα για όλο και μεγαλύτερο αριθμό ανθρώπων. Πρόκειται για ανθρώπους που η ψυχολογική τους κατασκευή είναι ασυμβίβαστη, πολύ συχνά, με την ηθική των ανθρώπων της ελίτ, που κατέχουν μια ψυχολογία που θα εθεωρείτο φυσιολογική σε προηγούμενες εποχές, και που το επίπεδο της συνειδητότητάς τους δεν κατορθώνει να ανταποκριθή στο ιστορικό παρόν στο οποίο ζουν.
Τέτοιες περιπτώσεις αταβισμού αποτελούν ακραία παραδείγματα της εξελικτικής ανισότητας που συναντούμε συνήθως στον σύγχρονο άνθρωπο. Αυτό φανερώνεται με πολλούς τρόπους. Για παράδειγμα, σαν άνθρωπος της τεχνολογίας μπορεί να ζη στο παρόν, σαν φιλόσοφος στην εποχή του Διαφωτισμού, σαν πιστός μπορεί να ζη στον Μεσαίωνα, και σαν πολεμιστής στην αρχαιότητα. Και όλα αυτά χωρίς να έχη την ελάχιστη συνείδηση του πώς, και σε ποιο βαθμό, αυτές οι μερικές στάσεις έρχονται σε αντίθεση μεταξύ τους.
Σε αυτό το σημείο της επιχειρηματολογίας μας, είναι αναγκαίο να ασχοληθούμε με την λανθασμένη ιδέα της ισότητας μεταξύ των ανθρώπων, όπως κρίνεται από την άποψη της ψυχολογίας. Συγχρόνως, όμως, ο πυρήνας της αλήθειας που κρύβεται μέσα σε αυτό το λάθος πρέπει να προφυλαχθή από κάθε δυνατή παρανόηση. Ο πυρήνας της αλήθειας στην ιδέα της ισότητας μεταξύ των ανθρώπων αναφέρεται στην ισότητα ως προς την ανθρώπινη φύση. Μόλις τώρα αρχίζουμε να καταλαβαίνουμε ότι αυτή η ταυτότητα της ανθρώπινης φύσης στο βαθύτερο επίπεδο, έχει τις ρίζες της στο συλλογικό ασυνείδητο.
Το συλλογικό ασυνείδητο είναι ο καταλύτης όλως των ταυτόσημων και αυθεντικών αντιδράσεων του είδους h o m o s a p i e n s. Είναι αυτό που κάνει τον άνθρωπο άνθρωπο, σε αντίθεση με οποιοδήποτε άλλου είδους ζώο. Η σταθερότητα της ταυτότητας των αρχέγονων αντιδράσεων του ανθρώπου, όπως αυτές αποκαλύπτονται στα ένστικτα και τα αρχέτυπα, είναι κάτι που έχει σχέση με την δομή του ψυχο-σωματικού του συστήματος, με την έντασή του ανάμεσα στους αντιτιθεμένους πόλους του αυτόνομου και του εγκεφαλο-νωτιαίου νευρικού συστήματος, της «ψυχής της κοιλιάς» και της «ψυχής του κεφαλιού».
Σε αντίθεση, όμως, με αυτήν την ταυτότητα δομής στο βαθύτερο επίπεδο, βρίσκουμε την πιο έντονη ανισότητα δομής στο επίπεδο του συνειδητού. Αυτή η ανισότητα μπορεί να παρατηρηθή όχι μόνο ανάμεσα σε φυλές (για παράδειγμα ανάμεσα στους έγχρωμους και τις κυριότερες λευκές φυλές και έθνη), αλλά επίσης μεταξύ φυλετικών ομάδων, οικογενειών και ατόμων.
Είναι γεγονός ότι οι ιδιοσυστασιακές διαφορές όσον αφορά τις έμφυτες ιδιότητες και την δυνατότητα για ανάπτυξη γενικά καθώς και την ανάπτυξη της συνείδησης ειδικά, μπορούν να καλύπτουν ένα εξαιρετικά ευρύ φάσμα. Η κληρονομικότητα και η εκπαίδευση, οι συλλογικές επιδράσεις και η ατομική ιδιοσυγκρασία συμπλέκονται εδώ σε ένα σύνθετο παιχνίδι συγγένειας και αντίθεσης. Και όμως, για να αποτραπή κάθε δυνατή παρανόηση, πρέπει να αναγνωρισθή ότι – ιδιαίτερα σε μια εποχή κοινωνικής αδικίας – η αρχή της ισότητας μεταξύ των ανθρώπων θέτει πραγματικά την βάση για την διεκδίκηση του δικαιώματος του ατόμου στην προσωπική ανάπτυξη, και για την απαίτηση να εξαφανισθούν, μια για πάντα, όλα τα εμπόδια που τοποθετήθηκαν στον δρόμο αυτής της ανάπτυξης από άδικες εξωτερικές συνθήκες.
Είναι οπωσδήποτε σωστό ότι μια δικαιότερη κοινωνική τάξη, βασισμένη στην ισότητα μεταξύ των ανθρώπων, θα μπορούσε να δώση την δυνατότητα σε πιο πολυάριθμες ελίτ να αναπτυχθούν από τις ευρύτερες ανθρώπινες μάζες. Αλλά αυτό δεν θέτει με κανένα τρόπο σε αμφισβήτηση τον ισχυρισμό μας ότι τα ανθρώπινα όντα είναι στην πραγματικότητα άνισα μεταξύ τους, και ότι η σύγχρονη «επανασυλλογικοποίηση» απλώς οξύνει το σχίσμα ανάμεσα στην ελίτ και σε έναν αυξανόμενο αριθμό ανθρώπων, που είναι ανίκανοι να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις της ελίτ και βρίσκονται σε διάσταση με αυτήν.
Οι υπερβολικές απαιτήσεις που τίθενται από την ελίτ μπροστά στο σύνολο, και το επακόλουθο μπλοκάρισμα της απωθημένης σκιώδους πλευράς στο ασυνείδητο, είναι ένα πολύ σύγχρονο και καινούργιο ηθικό πρόβλημα. Είμαστε, στην πραγματικότητα, μάρτυρες της εμφάνισης μιας ηθικής που δεν εξετάζει πια την ηθική στάση και τις αποφάσεις του απομονωμένου ατόμου, και που δεν εκτιμάει απλώς την συνειδητή τοποθέτηση αυτού του ατόμου, αλλά που επίσης παίρνει υπ’ όψη το αποτέλεσμα που έχει αυτή η τοποθέτηση επάνω στο σύνολο, και περιλαμβάνει την κατάσταση του ασυνειδήτου μέσα στην συνολική ηθική εκτίμηση.
Όταν μιλάμε για μια νέα συλλογική ηθική, δεν εννοούμε, φυσικά, με αυτό τις οπισθοδρομικές τάσεις που μπορούν να παρατηρηθούν σήμερα, και που ανασυνιστούν την συλλογική ηθική του πρωτογόνου ανθρώπου και προσπαθούν να καταστρέψουν την ατομική υπευθυνότητα. Αντίθετα, εννοούμε ότι η προοδευτική ηθική ανάπτυξη του ατόμου πρέπει επίσης να υπολογίζη την επίδραση της ηθικής του στάσης επάνω στο σύνολο.
Δίπλα στην «ευθύνη ενώπιον του Θεού», που υποχρεώνει το άτομο να δίνη προσοχή στην «Φωνή», θα πρέπει να βάλομε την «ευθύνη απέναντι στην κοινότητα». Αυτή η ευθύνη δεν περιορίζεται πια, όπως παλιότερα, στο έργο της μετατροπής της ηθικής της Φωνής, που είναι δεσμευτική για το άτομο, σε μια γενικού κύρους ηθική, με νομοθετικό θέσπισμα. Το άτομο δεν είναι πλέον μόνο υπεύθυνο για τον εαυτό του και για την επιτυχία του στην εκπλήρωση των ηθικών του απαιτήσεων, αλλά στον βαθμό που γενικεύει την στάση του, πρέπει επίσης να αποδεχθή την ευθύνη του για τις ασυνείδητες επιδράσεις της επάνω σε άλλους ανθρώπους, που μπορεί να βρίσκονται σε ένα κατώτερο διανοητικό, ανθρώπινο και ηθικό επίπεδο από τον ίδιο.
Συνεπώς, έχουμε μια ηθική σχετικιστικού (relativistic) και ιεραρχικού χαρακτήρα, που συμπεριφέρεται δίκαια απέναντι στην προχωρημένη ατομικοποίηση του σύγχρονου ανθρώπου και στην έντονη τάση του για διαφοροποίηση όσον αφορά τους τύπους. Ο στόχος είναι να αποφευχθή το ψυχικό σχίσμα, που είναι χαρακτηριστικό της παλιάς ηθικής, και με αυτόν τον τρόπο να εξαλειφθή μια πρωταρχική αιτία πάρα πολλών ατομικών περιπτώσεων πνευματικής ασθένειας και παθολογικής ανάπτυξης· συγχρόνως, αυτό θα έχη σαν αποτέλεσμα την απομάκρυνση ενός βασικού συντελεστού των μαζικώς επιδημικών εκρήξεων της σκιώδους πλευράς της ανθρώπινης φύσης.
Ένα μεγάλο μέρoς από το υπόβαθρο της νέας ηθικής και πολλά από τα ατομικά χαρακτηριστικά της ήδη αρχίζουν να έρχωνται στην επιφάνεια και να γίνονται ορατά με σαφήνεια, αν και ολόκληρο το πορτραίτο θα πρέπει ακόμη να συμπληρωθή. Όμως, πριν στραφούμε σε αυτό το ζήτημα, θα επαναλάβουμε σε μορφή περίληψης τα συμπεράσματά μας όσον αφορά την παλιά ηθική.
Από ψυχολογική άποψη, η παλιά ηθική είναι μια αποσπασματική ηθική. Είναι μια ηθική της συνειδητής στάσης, και δεν παίρνει υπ’ όψη ούτε εκτιμάει τις τάσεις και τις επιδράσεις του ασυνειδήτου. Αντιπροσωπεύεται από το κείμενο του αγίου Αυγουστίνου, στο οποίο ο άγιος ευχαριστεί το Θεό που δεν είναι υπεύθυνος απέναντι του για τα όνειρά του.
Η παλιά ηθική απαιτεί καταπίεση και θυσία, και, κατ’ αρχήν, αναγνωρίζει και την απώθηση – δηλαδή, δεν ενδιαφέρεται για την κατάσταση της ψυχής ή της όλης προσωπικότητας, αλλά ικανοποιείται με την ηθική στάση της συνείδησης, που είναι ένα μερικό σύστημα μέσα στην προσωπικότητα. Στο συλλογικό επίπεδο, αυτό ενθαρρύνει μια απατηλή μορφή ηθικής, που προσανατολίζεται αποκλειστικά προς την ενέργεια του εγώ και του συνειδητού. Αυτό είναι, στην πραγματικότητα, μια επικίνδυνη ψευδαίσθηση: στην κοινωνική ζωή της ομάδας και του συνόλου, αυτό οδηγεί σε αρνητικά αντισταθμιστικά φαινόμενα, κατά τα οποία εισβάλλει στο προσκήνιο η απωθημένη και καταπιεσμένη σκιώδης πλευρά. Μέσα στην ζωή της κοινότητας, αυτό παίρνει της μορφή της ψυχολογίας του αποδιοπομπαίου· στις διεθνείς σχέσεις εμφανίζεται με την μορφή εκείνων των επιδημικών εκρήξεων αταβιστικών μαζικών αντιδράσεων, που μας είναι γνωστές σαν πόλεμοι.
Η παλιά ηθική δεν έχει μόνο αποδειχθεί ανεπαρκής σαν λύση στο ιδιαίτερα πιεστικό ηθικό πρόβλημα του σύγχρονου ανθρώπου· επίσης τον φέρνει αντιμέτωπο με έναν πρόσθετο κίνδυνο, εξ αιτίας της διασπαστικής τάσης που προκαλεί από την δυαλιστκή αντίληψη του κόσμου και των αξιών.
Η αποσπασματική ηθική είναι μια ατομικιστική ηθική, δεδομένου ότι δεν δέχεται καμμιά ευθύνη για τις ασυνείδητες αντιδράσεις της ομάδας ή του συνόλου. Γι’ αυτόν τον λόγο η παλιά ηθική είναι ανεπαρκής· η αντισταθμιστική σχέση ανάμεσα στην συνείδηση και το ασυνείδητο, την οποία δεν παίρνει υπ’ όψη, εξελίσσεται σε κύρια αιτία της σύγχρονης κρίσης στα ανθρώπινα πράγματα, και στην ουσία στο κεντρικό ηθικό πρόβλημα του καιρού μας.
Η ηθική απαίτηση ότι πρέπει να αναληφθή ευθύνη ακόμη και για τις ασυνείδητες διεργασίες, πηγάζει με σαφήνεια από την προβληματική ψυχολογική κατάσταση του σύγχρονου ανθρώπου σαν ατόμου. Ακόμη και στο συλλογικό επίπεδο, πάντως, αυτό το πρόβλημα εισβάλλει στο προσκήνιο, επειδή καμμιά ελίτ δεν μπορεί να επιβάλη την ηθική της επάνω στις μάζες, χωρίς να φέρη στον εαυτό της την επερχόμενη καταστροφή.
Στον σύγχρονο άνθρωπο, η διαδικασία της «επανασυλλογικοποίησης» και το διαμετρικά αντίθετό της, η ατομικοποίηση, έχουν οδηγήσει σε μεγάλες διαφορές στο ηθικό επίπεδο, και αυτό με την σειρά του έχει οδηγήσει σε τέτοια ενίσχυση της ψυχικής έντασης και στο άτομο και στο σύνολο, ώστε αυτή η όλη κατάσταση απαιτεί για την λύση της μια νέα ανάπτυξη της συνειδητότητας και μια νέα ηθική.
του ERICH NEUMANN
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ
ΣΤΑΔΙΑ ΗΘΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ (συνέχεια)
Παρόλο που σήμερα έχουμε φθάσει στο «σημείο χωρίς επιστροφή» για την παλιά ηθική, θα κάναμε καλά να θυμώμαστε πόσο συνέβαλε στην πρόοδο του ανθρώπου στο παρελθόν· θα πρέπει να θυμώμαστε επίσης ότι (με έναν περιορισμό, για τον οποίο θα εκθέσουμε αργότερα την άποψή μας) συνεχίζει να ισχύει ακόμη και τώρα για ένα αρκετά μεγάλο μέρος του ανθρώπινου γένους. Την ίδια στιγμή οι οπισθοδρομήσεις που παραμορφώνουν αυτήν την ιστορία της προόδου δείχνουν πολύ καθαρά ότι η παλιά ηθική στην νομικιστική μορφή της προβάλλει στην πραγματικότητα υπερβολικές απαιτήσεις στην πλειοψηφία των ανθρώπινων όντων. Είναι αλήθεια ότι πρέπει να βρεθούν τρόποι και μέσα για να αποτραπή η υλοποίηση των αρνητικών αποτελεσμάτων αυτών των υπερβολικών απαιτήσεων· διαφορετικά, οι νομικιστικές αξιώσεις της ελίτ οδηγούν αναπόφευκτα σε μια καταστροφική διασπαστική διαδικασία. Από την μια μεριά έχουμε την εκλεκτή ομάδα αυτών, για τους οποίους ο νόμος που παραδίδεται από τον Ιδρυτή ανταποκρίνεται στην ίδια τους τη φύση και την ηθική ανάπτυξη – είτε η ελίτ αυτή αποτελείται από γιατρούς, είτε από ιερείς, πολεμιστές, φιλοσόφους η αγίους, από προφήτες ή από τους μαθητές των προφητών· από την άλλη μεριά έχουμε την ομάδα, επάνω στην οποία ο κανόνας των αξιών «επιβάλλεται» σαν ένας νόμος, και η οποία, αν και αποδέχεται αυτόν τον νόμο, είναι ακόμη κάτω από το επίπεδο των απαιτήσεών του. Και ενώ ίσως αληθεύει να πούμε ότι η ελίτ μπορεί να ανταποκριθή στις απαιτήσεις του ηθικού κανόνα χωρίς βλάβη, χρησιμοποιώντας τεχνικές όπως την καταπίεση και την θυσία, τον ασκητισμό και την αυτοπειθαρχία, το αποτέλεσμα αυτών των ίδιων απαιτήσεων όταν επιβάλλονται στο σύνολο μπορεί να είναι κυριολεκτικά καταστροφικό. Αυτός είναι ένας κίνδυνος που δεν αναγνωρίσθηκε ποτέ αρκετά.
Η ελίτ δημιουργεί ένα ανθρώπινο ιδεώδες, το οποίο το σύνολο αναγνωρίζει σαν υψίστη αξία του, και προσπαθεί να το υλοποιήση στην πράξη. Αλλά το σύνολο, το οποίο αποτελείται από μέσους ανθρώπους, έχει μια πολύ περισσότερο πρωτόγονη ψυχική δομή, στην οποία οι δυνάμεις και οι τάσεις ακριβώς που πρέπει να ξεπεράση είναι ιδιαίτερα ισχυρές και δραστήριες – πολύ ισχυρότερες , οπωσδήποτε από ότι είναι στην ελίτ. Το σύνολο στην πραγματικότητα μπορεί να συμμορφωθή με τις ιδεώδεις απαιτήσεις την παλιάς ηθικής όπως διακηρύσσονται από την ελίτ – εάν μπορέση τελικά να το κάνη – μόνο κάνοντας τις πιο έντονες προσπάθειες.Σε αυτό ακριβώς το στάδιο συναντάμε το ξεκίνημα της διαδικασίας που περιγράψαμε πιο πάνω – ταύτιση με τις ηθικές αξίες, σχηματισμός μιας φαινόμενης προσωπικότητας, και απώθηση μέσα στην πλευρά της σκιάς όλων των στοιχείων της προσωπικότητας που είναι ασυμβίβαστα με αυτές τις αξίες. Αυτό οδηγεί σε μια παράδοξη κατάσταση. Το άτομο, με την ιδιότητά του σαν μέλος της ομάδας, έρχεται σε διάσταση με τις αξίες του συνόλου, που εκφράζονται τώρα με τους όρους του νέου ηθικού ιδεώδους. Αυτό είναι δεσμευτικό και αναγνωρισμένο από το σύνολο, αν και στην πραγματικότητα έχει επιβληθή επάνω στην ομάδα από το νομοθετικό πλαίσιο της ελίτ, και έρχεται σε αντίθεση με την φύση του συνόλου. Αυτό θα ισοδυναμούσε με ένα ακατανόητο παράδοξο, εάν δεν υπήρχε το γεγονός ότι η ελίτ και η προσωπικότητα του Ιδρυτή της ηθικής αντιπροσωπεύουν στην πραγματικότητα ένα ουσιαστικό στάδιο στην πορεία της εξέλιξης. Επειδή συμβαίνει αυτό και επειδή – για να αναφέρουμε μόνο ένα παράδειγμα – η ανάληψη δικαστικής εξουσίας από την πολιτεία και την κοινότητα αντιπροσωπεύει ένα βήμα προς τα εμπρός σε σύγκριση με την αυτοδικία, υπάρχει μια φυσική τάση, που την βρίσκουμε ακόμη και στον άνθρωπο της ομάδας, να αποδεχθή το άτομο τον υψηλότερο νόμο της ελίτ. Στην πορεία όμως της διαδικασίας απωθεί, ή στην καλύτερη περίπτωση καταπιέζει, όλες εκείνες τις τάσεις στην φύση του που έρχονται σε αντίθεση με το νέο ηθικό κατεστημένο.
Αυτή η εξέλιξη ενισχύεται από την ηθική ακαμψία της ελίτ, η οποία επιβάλλει τις απαιτήσεις της νέας ηθικής επάνω στο σύνολο με την ίδια αυστηρότητα όπως και στον εαυτό της. Αν και αυτό μπορεί να δημιουργεί την εντύπωση ότι εξυπηρετεί τα συμφέροντα της ηθικής προόδου, στην πραγματικότητα ενισχύει τις διασπαστικές τάσεις μέσα στο σύνολο σε έναν επικίνδυνο βαθμό. Και το ψυχικό σχίσμα που προέρχεται από την νέα ηθική με την σειρά του γεννάει την ψυχολογία του αποδιοπομπαίου και την βίαιη έκρηξη της απωθημένης πλευράς με την μορφή μαζικών επιδημιών. (Σημ.: Το πρόβλημα της ομάδας που βρίσκεται κάτω από την πίεση ενός ηθικού προτύπου που είναι πολύ υψηλό γι’ αυτήν πάντοτε υπήρχε, αλλά αντισταθμιζόταν παλιότερα από μια ομαδική ταυτότητα που ήταν ακόμη σε ισχύ. Ακόμη και όταν η ενότητα του φυλετικού συνόλου, με την αρχική ομαδικής της υπευθυνότητα, είχε σταματήσει να υπάρχη, η κοινότητα του χωριού, η συντεχνία και τελικά η οικογένεια υπήρχαν ακόμη για να παίξουν τον ρόλο του συνόλου. Το σύνολο ήταν σε θέση να αφομοιώση τους ασθενέστερους αδελφούς του, που ήταν πιο κάτω από το πολιτιστικό επίπεδο της εποχής και τις αξίες της· ήταν ικανό να τους εξουδετερώση ή να αναλάβη την φροντίδα τους, χωρίς αυτοί να αποτελέσουν ένα συλλογικό πρόβλημα. Ο χαζός του χωριού και ο ανάπηρος, ο τρελλός και ο ηλίθιος συνέχιζαν να ζουν μέσα στην κοινότητα, ανεξάρτητα από το αν ή ομαδική ταυτότητα ήταν αυτή μιας φυλής ή μιας τάξης, μιας χωριάτικης κοινότητας ή μιας οικογένειας. Αυτή η κατάσταση εξακολούθησε να επικρατή όσον καιρό οι ομάδες παρέμεναν μικρές, και υπήρχε μια ισχυρή συνείδηση της ομαδικής ταυτότητας).
Στους τελευταίους αιώνες η ανάπτυξη της συνειδητότητας και της ατομικοποίησης ενίσχυσε την ατομική ηθική μιας αυξανόμενης ελίτ, απελευθέρωσε όλο και μεγαλύτερους αριθμούς ανθρώπων από την αρχική ανώνυμη ομαδική υπευθυνότητα, και τους οδήγησε στο στάδιο της ατομικής ηθικής υπευθυνότητας· παρ’ όλα αυτά, σαν ύψιστη υποχρέωση παρέμεινε η αναγνώριση των καθιερωμένου κύρους συλλογικών αξιών.
Στο αντίθετο άκρο αυτής της τάσης προς την ατομικότητα, βρίσκουμε την δ ι α δ ι κ α σ ία τ η ς «ε π α ν α σ υ λ λ ο γ ι κ ο π ο ί η σ η ς» της σύγχρονης εποχής, η οποία ήρθε σαν αποτέλεσμα της χωρίς προηγούμενο επέκτασης του είδους h o m o s a p i e n s κατά τους τελευταίους αιώνες. Η επανασυλλογικοποίηση οδήγησε στην διάλυση των παραδοσιακών ομαδοποιήσεων. Από την πλευρά της παλιάς ηθικής, οι μάζες είναι από την φύση τους κατώτερες· τείνουν να επανέλθουν στην πρωτόγονη ομαδική ταυτότητα, η οποία συνεπάγεται την μη ύπαρξη ατομικής ευθύνης – δηλαδή, συμπεριφέρονται με αταβιστικό και οπισθοδρομικό τρόπο – ενώ συγχρόνως δεν συμπεριλαμβάνονται σε κάποια μορφή περιεκτικής ομαδικής υπευθυνότητας.
Μέσα στα πλαίσια αυτής της διαδικασίας επανασυλλογικοποίησης, όλο και μεγαλύτερα σύνολα ανθρώπων βρίσκονται κάτω από το πολιτιστικό επίπεδο της ελίτ και καταπιέζονται από της απαιτήσεις της παλιάς ηθικής. Όσο μεγαλύτερη είναι μια ομάδα ανθρώπων, τόσο χαμηλότερο, σύμφωνα με έναν απαράβατο νόμο, θα πρέπει να είναι το μέσο επίπεδο συνειδητότητας, πολιτισμού και ηθικής. Το αποτέλεσμα είναι η αύξηση μιας όλο και περισσότερο πολυάριθμης τάξης ανθρώπων, οι οποίοι δεν κατορθώνουν να φθάσουν το πρότυπο που τίθεται από την ελίτ, και επομένως παίρνουν το στίγμα των αντικοινωνικών, κατώτερων, διεφθαρμένων η εγκληματιών.
Οι προσπάθειες που γίνονται από αυτήν την τάξη να καταπιέση ή να απωθήση τις ασυμβίβαστες με το συλλογικό στοιχείο τάσεις της προκαλούν μια ενεργοποίηση της αρνητικής ασυνείδητης πλευράς και στο άτομο και στην ομάδα. Το αποτέλεσμα είναι μια αυξανόμενη διαφορά ανάμεσα στο ηθικό επίπεδο του ατόμου και στην ηθική του συνόλου.
Η συσσώρευση απωθημένων περιεχομένων στο «επανασυλλογικοποιημένο» σύνολο, απειλεί να διαλύση την παλιά Ιουδαιο-χριστιανική ηθική, και τα μηδενιστικά και υλιστικά κινήματα που αναφύονται σαν αποτέλεσμα αυτής της κρίσης τείνουν στην ουσία να υπονομεύσουν την ίδια την βάση της ατομικής υπευθυνότητας.
Το αυξανόμενο χάσμα ανάμεσα στην συνείδηση του ανθρώπου της μάζας και την απωθημένη σκιώδη πλευρά του οδηγεί αρχικά σε εκείνο το είδος σκλήρυνσης της persona, απόκρυψης αυτού που πραγματικά έχει επιτευχθεί καθώς και αυτού που απαιτείται από την παλιά ηθική, φαινόμενο που έγινε γνωστό με την μορφή της υποκρισίας και της ματαιοδοξίας του δέκατου ένατου αιώνα, και ιδιαιτέρως της Βικτωριανής εποχής. Εάν, όμως, η απόσταση ανάμεσα στην φύση και στις απαιτήσεις της ελίτ γίνη πολύ μεγάλη, ακόμη και η ψευδολύση της συνειδητής ταύτισης με τις συλλογικές αξίες γίνεται αδύνατη.
Κατά τους τελευταίους αιώνες, αυτή ήταν πραγματικά η μοίρα για όλο και μεγαλύτερο αριθμό ανθρώπων. Πρόκειται για ανθρώπους που η ψυχολογική τους κατασκευή είναι ασυμβίβαστη, πολύ συχνά, με την ηθική των ανθρώπων της ελίτ, που κατέχουν μια ψυχολογία που θα εθεωρείτο φυσιολογική σε προηγούμενες εποχές, και που το επίπεδο της συνειδητότητάς τους δεν κατορθώνει να ανταποκριθή στο ιστορικό παρόν στο οποίο ζουν.
Τέτοιες περιπτώσεις αταβισμού αποτελούν ακραία παραδείγματα της εξελικτικής ανισότητας που συναντούμε συνήθως στον σύγχρονο άνθρωπο. Αυτό φανερώνεται με πολλούς τρόπους. Για παράδειγμα, σαν άνθρωπος της τεχνολογίας μπορεί να ζη στο παρόν, σαν φιλόσοφος στην εποχή του Διαφωτισμού, σαν πιστός μπορεί να ζη στον Μεσαίωνα, και σαν πολεμιστής στην αρχαιότητα. Και όλα αυτά χωρίς να έχη την ελάχιστη συνείδηση του πώς, και σε ποιο βαθμό, αυτές οι μερικές στάσεις έρχονται σε αντίθεση μεταξύ τους.
Σε αυτό το σημείο της επιχειρηματολογίας μας, είναι αναγκαίο να ασχοληθούμε με την λανθασμένη ιδέα της ισότητας μεταξύ των ανθρώπων, όπως κρίνεται από την άποψη της ψυχολογίας. Συγχρόνως, όμως, ο πυρήνας της αλήθειας που κρύβεται μέσα σε αυτό το λάθος πρέπει να προφυλαχθή από κάθε δυνατή παρανόηση. Ο πυρήνας της αλήθειας στην ιδέα της ισότητας μεταξύ των ανθρώπων αναφέρεται στην ισότητα ως προς την ανθρώπινη φύση. Μόλις τώρα αρχίζουμε να καταλαβαίνουμε ότι αυτή η ταυτότητα της ανθρώπινης φύσης στο βαθύτερο επίπεδο, έχει τις ρίζες της στο συλλογικό ασυνείδητο.
Το συλλογικό ασυνείδητο είναι ο καταλύτης όλως των ταυτόσημων και αυθεντικών αντιδράσεων του είδους h o m o s a p i e n s. Είναι αυτό που κάνει τον άνθρωπο άνθρωπο, σε αντίθεση με οποιοδήποτε άλλου είδους ζώο. Η σταθερότητα της ταυτότητας των αρχέγονων αντιδράσεων του ανθρώπου, όπως αυτές αποκαλύπτονται στα ένστικτα και τα αρχέτυπα, είναι κάτι που έχει σχέση με την δομή του ψυχο-σωματικού του συστήματος, με την έντασή του ανάμεσα στους αντιτιθεμένους πόλους του αυτόνομου και του εγκεφαλο-νωτιαίου νευρικού συστήματος, της «ψυχής της κοιλιάς» και της «ψυχής του κεφαλιού».
Σε αντίθεση, όμως, με αυτήν την ταυτότητα δομής στο βαθύτερο επίπεδο, βρίσκουμε την πιο έντονη ανισότητα δομής στο επίπεδο του συνειδητού. Αυτή η ανισότητα μπορεί να παρατηρηθή όχι μόνο ανάμεσα σε φυλές (για παράδειγμα ανάμεσα στους έγχρωμους και τις κυριότερες λευκές φυλές και έθνη), αλλά επίσης μεταξύ φυλετικών ομάδων, οικογενειών και ατόμων.
Είναι γεγονός ότι οι ιδιοσυστασιακές διαφορές όσον αφορά τις έμφυτες ιδιότητες και την δυνατότητα για ανάπτυξη γενικά καθώς και την ανάπτυξη της συνείδησης ειδικά, μπορούν να καλύπτουν ένα εξαιρετικά ευρύ φάσμα. Η κληρονομικότητα και η εκπαίδευση, οι συλλογικές επιδράσεις και η ατομική ιδιοσυγκρασία συμπλέκονται εδώ σε ένα σύνθετο παιχνίδι συγγένειας και αντίθεσης. Και όμως, για να αποτραπή κάθε δυνατή παρανόηση, πρέπει να αναγνωρισθή ότι – ιδιαίτερα σε μια εποχή κοινωνικής αδικίας – η αρχή της ισότητας μεταξύ των ανθρώπων θέτει πραγματικά την βάση για την διεκδίκηση του δικαιώματος του ατόμου στην προσωπική ανάπτυξη, και για την απαίτηση να εξαφανισθούν, μια για πάντα, όλα τα εμπόδια που τοποθετήθηκαν στον δρόμο αυτής της ανάπτυξης από άδικες εξωτερικές συνθήκες.
Είναι οπωσδήποτε σωστό ότι μια δικαιότερη κοινωνική τάξη, βασισμένη στην ισότητα μεταξύ των ανθρώπων, θα μπορούσε να δώση την δυνατότητα σε πιο πολυάριθμες ελίτ να αναπτυχθούν από τις ευρύτερες ανθρώπινες μάζες. Αλλά αυτό δεν θέτει με κανένα τρόπο σε αμφισβήτηση τον ισχυρισμό μας ότι τα ανθρώπινα όντα είναι στην πραγματικότητα άνισα μεταξύ τους, και ότι η σύγχρονη «επανασυλλογικοποίηση» απλώς οξύνει το σχίσμα ανάμεσα στην ελίτ και σε έναν αυξανόμενο αριθμό ανθρώπων, που είναι ανίκανοι να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις της ελίτ και βρίσκονται σε διάσταση με αυτήν.
Οι υπερβολικές απαιτήσεις που τίθενται από την ελίτ μπροστά στο σύνολο, και το επακόλουθο μπλοκάρισμα της απωθημένης σκιώδους πλευράς στο ασυνείδητο, είναι ένα πολύ σύγχρονο και καινούργιο ηθικό πρόβλημα. Είμαστε, στην πραγματικότητα, μάρτυρες της εμφάνισης μιας ηθικής που δεν εξετάζει πια την ηθική στάση και τις αποφάσεις του απομονωμένου ατόμου, και που δεν εκτιμάει απλώς την συνειδητή τοποθέτηση αυτού του ατόμου, αλλά που επίσης παίρνει υπ’ όψη το αποτέλεσμα που έχει αυτή η τοποθέτηση επάνω στο σύνολο, και περιλαμβάνει την κατάσταση του ασυνειδήτου μέσα στην συνολική ηθική εκτίμηση.
Όταν μιλάμε για μια νέα συλλογική ηθική, δεν εννοούμε, φυσικά, με αυτό τις οπισθοδρομικές τάσεις που μπορούν να παρατηρηθούν σήμερα, και που ανασυνιστούν την συλλογική ηθική του πρωτογόνου ανθρώπου και προσπαθούν να καταστρέψουν την ατομική υπευθυνότητα. Αντίθετα, εννοούμε ότι η προοδευτική ηθική ανάπτυξη του ατόμου πρέπει επίσης να υπολογίζη την επίδραση της ηθικής του στάσης επάνω στο σύνολο.
Δίπλα στην «ευθύνη ενώπιον του Θεού», που υποχρεώνει το άτομο να δίνη προσοχή στην «Φωνή», θα πρέπει να βάλομε την «ευθύνη απέναντι στην κοινότητα». Αυτή η ευθύνη δεν περιορίζεται πια, όπως παλιότερα, στο έργο της μετατροπής της ηθικής της Φωνής, που είναι δεσμευτική για το άτομο, σε μια γενικού κύρους ηθική, με νομοθετικό θέσπισμα. Το άτομο δεν είναι πλέον μόνο υπεύθυνο για τον εαυτό του και για την επιτυχία του στην εκπλήρωση των ηθικών του απαιτήσεων, αλλά στον βαθμό που γενικεύει την στάση του, πρέπει επίσης να αποδεχθή την ευθύνη του για τις ασυνείδητες επιδράσεις της επάνω σε άλλους ανθρώπους, που μπορεί να βρίσκονται σε ένα κατώτερο διανοητικό, ανθρώπινο και ηθικό επίπεδο από τον ίδιο.
Συνεπώς, έχουμε μια ηθική σχετικιστικού (relativistic) και ιεραρχικού χαρακτήρα, που συμπεριφέρεται δίκαια απέναντι στην προχωρημένη ατομικοποίηση του σύγχρονου ανθρώπου και στην έντονη τάση του για διαφοροποίηση όσον αφορά τους τύπους. Ο στόχος είναι να αποφευχθή το ψυχικό σχίσμα, που είναι χαρακτηριστικό της παλιάς ηθικής, και με αυτόν τον τρόπο να εξαλειφθή μια πρωταρχική αιτία πάρα πολλών ατομικών περιπτώσεων πνευματικής ασθένειας και παθολογικής ανάπτυξης· συγχρόνως, αυτό θα έχη σαν αποτέλεσμα την απομάκρυνση ενός βασικού συντελεστού των μαζικώς επιδημικών εκρήξεων της σκιώδους πλευράς της ανθρώπινης φύσης.
Ένα μεγάλο μέρoς από το υπόβαθρο της νέας ηθικής και πολλά από τα ατομικά χαρακτηριστικά της ήδη αρχίζουν να έρχωνται στην επιφάνεια και να γίνονται ορατά με σαφήνεια, αν και ολόκληρο το πορτραίτο θα πρέπει ακόμη να συμπληρωθή. Όμως, πριν στραφούμε σε αυτό το ζήτημα, θα επαναλάβουμε σε μορφή περίληψης τα συμπεράσματά μας όσον αφορά την παλιά ηθική.
Από ψυχολογική άποψη, η παλιά ηθική είναι μια αποσπασματική ηθική. Είναι μια ηθική της συνειδητής στάσης, και δεν παίρνει υπ’ όψη ούτε εκτιμάει τις τάσεις και τις επιδράσεις του ασυνειδήτου. Αντιπροσωπεύεται από το κείμενο του αγίου Αυγουστίνου, στο οποίο ο άγιος ευχαριστεί το Θεό που δεν είναι υπεύθυνος απέναντι του για τα όνειρά του.
Η παλιά ηθική απαιτεί καταπίεση και θυσία, και, κατ’ αρχήν, αναγνωρίζει και την απώθηση – δηλαδή, δεν ενδιαφέρεται για την κατάσταση της ψυχής ή της όλης προσωπικότητας, αλλά ικανοποιείται με την ηθική στάση της συνείδησης, που είναι ένα μερικό σύστημα μέσα στην προσωπικότητα. Στο συλλογικό επίπεδο, αυτό ενθαρρύνει μια απατηλή μορφή ηθικής, που προσανατολίζεται αποκλειστικά προς την ενέργεια του εγώ και του συνειδητού. Αυτό είναι, στην πραγματικότητα, μια επικίνδυνη ψευδαίσθηση: στην κοινωνική ζωή της ομάδας και του συνόλου, αυτό οδηγεί σε αρνητικά αντισταθμιστικά φαινόμενα, κατά τα οποία εισβάλλει στο προσκήνιο η απωθημένη και καταπιεσμένη σκιώδης πλευρά. Μέσα στην ζωή της κοινότητας, αυτό παίρνει της μορφή της ψυχολογίας του αποδιοπομπαίου· στις διεθνείς σχέσεις εμφανίζεται με την μορφή εκείνων των επιδημικών εκρήξεων αταβιστικών μαζικών αντιδράσεων, που μας είναι γνωστές σαν πόλεμοι.
Η παλιά ηθική δεν έχει μόνο αποδειχθεί ανεπαρκής σαν λύση στο ιδιαίτερα πιεστικό ηθικό πρόβλημα του σύγχρονου ανθρώπου· επίσης τον φέρνει αντιμέτωπο με έναν πρόσθετο κίνδυνο, εξ αιτίας της διασπαστικής τάσης που προκαλεί από την δυαλιστκή αντίληψη του κόσμου και των αξιών.
Η αποσπασματική ηθική είναι μια ατομικιστική ηθική, δεδομένου ότι δεν δέχεται καμμιά ευθύνη για τις ασυνείδητες αντιδράσεις της ομάδας ή του συνόλου. Γι’ αυτόν τον λόγο η παλιά ηθική είναι ανεπαρκής· η αντισταθμιστική σχέση ανάμεσα στην συνείδηση και το ασυνείδητο, την οποία δεν παίρνει υπ’ όψη, εξελίσσεται σε κύρια αιτία της σύγχρονης κρίσης στα ανθρώπινα πράγματα, και στην ουσία στο κεντρικό ηθικό πρόβλημα του καιρού μας.
Η ηθική απαίτηση ότι πρέπει να αναληφθή ευθύνη ακόμη και για τις ασυνείδητες διεργασίες, πηγάζει με σαφήνεια από την προβληματική ψυχολογική κατάσταση του σύγχρονου ανθρώπου σαν ατόμου. Ακόμη και στο συλλογικό επίπεδο, πάντως, αυτό το πρόβλημα εισβάλλει στο προσκήνιο, επειδή καμμιά ελίτ δεν μπορεί να επιβάλη την ηθική της επάνω στις μάζες, χωρίς να φέρη στον εαυτό της την επερχόμενη καταστροφή.
Στον σύγχρονο άνθρωπο, η διαδικασία της «επανασυλλογικοποίησης» και το διαμετρικά αντίθετό της, η ατομικοποίηση, έχουν οδηγήσει σε μεγάλες διαφορές στο ηθικό επίπεδο, και αυτό με την σειρά του έχει οδηγήσει σε τέτοια ενίσχυση της ψυχικής έντασης και στο άτομο και στο σύνολο, ώστε αυτή η όλη κατάσταση απαιτεί για την λύση της μια νέα ανάπτυξη της συνειδητότητας και μια νέα ηθική.
Συνεχίζεται
Αμέθυστος 
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου