ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΑ ΟΝΕΙΡΑ ΚΑΙ ΤΟΝ ΘΑΝΑΤΟ (9) – Marie-Louise von Franz

 Συνέχεια από  Πέμπτη 9 Σεπτεμβρίου 2021

On dreams and death

ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΑ ΟΝΕΙΡΑ ΚΑΙ ΤΟΝ ΘΑΝΑΤΟ

Marie–Louise von Franz

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 (6η συνέχεια)

Το μυστήριο τού νεκρού σώματος 

Το ό,τι η αλχημιστική διαδικασία για την παραγωγή της «πείρας των σοφών» εθεωρείτο ότι είχε άμεση σχέση με την αιγυπτιακή νεκρώσιμη τελετουργία, φαίνεται από ένα κείμενο του Ολυμπιόδωρου, ενός αλχημιστή συγγραφέα που πιθανόν ταυτίζεται με τον ιστορικό του 5ου αιώνα που έχει το ίδιο όνομα. Ο Ολυμπιόδωρος περιγράφει την μουμιοποίηση (ταριχεία) της βασικής ουσίας ως εξής: όταν η γήινη ουσία πλυθεί μέχρις ότου κονιορτοποιηθεί, τότε βρίσκει κανείς το χρυσάφι που βρίσκεται μέσα σ’αυτήν. Αυτό που βρίσκει κανείς (το χρυσάφι) ονομαζόταν επίσης από τους αρχαίους με το τετραγράμματο (ή εννεαγράμματο)(52) όνομα του θεού. Όπως είναι φανερό, όλα αυτά έχουν σχέση με την απόσταξη κάποιας θείας ουσία από την ακατέργαστη ύλη (53). Πιο κάτω στο κείμενο περιγράφοντας το ίδιο έργο, ο Ολυμπιόδωρος αναφέρει έναν αρχαίο χρησμό που λέει:

«Τί είναι ο τάφος του Όσιρη; Είναι ένα σώμα δεμένο με λινές ταινίες, από το οποίο βλέπει κανείς μόνο το πρόσωπο… Ο Όσιρις είναι ο σφαγισμένος, αεροστεγής τάφος που κρύβει τα μέλη του Όσιρη και δείχνει στους ανθρώπους μόνο την εξωτερική του μορφή, αλλά κρύβοντας τα μέλη του μας προκαλεί θάμπωμα. Αυτός (ο Όσιρις) είναι η πηγή όλων των υγρών ουσιών, ένας αιχμάλωτος των πύρινων σφαιρών (54)».

Η φωτιά, που ανήκει στον Σηθ και στο στοιχείο μόλυβδο είναι εχθρική προς αυτόν, επειδή ο Όσιρις είναι το νερό. Από την άλλη μεριά η σφαίρα της φωτιάς ταυτίζεται στο ίδιο κείμενο με το νερό ακόμη μια φορά (55). Έπειτα το κείμενο συνεχίζει: «αλλά τώρα αυτός είναι δεμένος με όλο τον μόλυβδο». Για αυτόν τον μόλυβδο λέγεται πιο κάτω ότι «είναι τόσο κυριευμένος από δαίμονες και τόσο αισχρός ώστε όταν οι σοφοί τον αγγίξουν από άγνοια, τρελλαίνονται (56)».

Σύμφωνα με την περιγραφή του αιγυπτιακού μύθου, ο Σηθ, ο εχθρός του Όσιρη, παραπλάνησε τον Όσιρη ώστε αυτός να μπει μέσα σε ένα μολυβένιο φέρετρο, τον έκλεισε μέσα σε αυτό, και έτσι προκάλεσε τον θάνατό του. Γι’ αυτό λέγεται ότι ο Όσιρις είναι «δεμένος με τον μόλυβδο». Ο «τάφος του Όσιρη» -σύμφωνα με τους αρχαίους Αιγυπτίους, και επίσης, αν λάβουμε υπόψη τους πρώτους αλχημιστές- είναι ο μυστηριώδης τόπος απ’ όπου ξεπηδάει και πάλι η καινούργια ζωή, μια διαδικασία που συγχρόνως κατά κάποιο τρόπο επαναλαμβάνει την ίδια την διαδικασία της δημιουργίας του κόσμου.

Η δημιουργία του κόσμου, πάντως, κατά τους Αιγύπτιους, έχει την αρχή της στον Nun, τον αρχέγονο ωκεανό. Επομένως, ο «τάφος του Όσιρι» συμβολιζόταν στους μεταγενέστερους χρόνους και από μία υδρία γεμάτη με νερό από τον Νείλο, και ονομαζόταν «Όσιρις Υδρείος». Η ανάσταση, επομένως, δεν είναι ένα απλό ζήτημα επαναφοράς του νεκρού σώματος στην ζωή, αλλά μιας πλήρους ανακατασκευής του, η οποία, όμως, είχε το παλιό σώμα σαν σημείο από όπου ξεκινούσε. Ο «Υδρείος Όσιρις» περιγράφεται από τον Απουλήιο σαν το πιο ιερό από τα αντικείμενα που μεταφέρονταν κατά την πομπή προς τιμή της Ίσιδας. Ήταν ένα στρογγυλό δοχείο νερού με μία προχοή και μία λαβή, πάνω στην οποία βρισκόταν ένα φίδι. Ίσως αυτό το αντικείμενο λατρείας, η ύπαρξη του οποίου βεβαιώνεται μόνο στους μεταγενέστερους χρόνους, προερχόταν αρχικά από τα Κανοπικά αγγεία, τα τέσσερα αγγεία που έκλειναν τα σπλάγχνα του νεκρού. Σε αντίθεση με αυτά, πάντως, το τελευταίο δοχείο περιείχε καθαρό νερό του Νείλου, την αρχή κάθε ζωής και κάθε ανανέωσης. Ο J.G. Griffiths τονίζει το γεγονός ότι τα Κανοπικά αγγεία ήταν ένα σύμβολο της συνέχισης της ζωής: «Τα θέματα των ανάγλυφων παραστάσεων πάνω στα ελληνο-ρωμαϊκού τύπου αγγεία δείχνουν πως αυτή η ιδέα είναι ιδιαίτερα συνδεδεμένη με τον Όσιρι και τον κύκλο διηγήσεων σχετικά με αυτόν• το αγγείο είναι ένα σύμβολο φυσικής αθανασίας»(57). Με άλλα λόγια, είναι η μήτρα μέσα στην οποία γίνεται η μυστηριώδης διεργασία της αναγέννησης του Όσιρι.

Ανακάλυψα πόσο ζωντανό είναι αυτό το σύμβολο ακόμη και σήμερα όταν πληροφορήθηκα το βαθειά συγκινητικό όνειρο μιας γυναίκας που είχε χάσει τον γιο της σε νεαρή ηλικία. Σ’ αυτό το όνειρο, που το είδε την νύχτα μετά την κηδεία, κρατούσε στα χέρια της ένα μικρό μεταλλικό κουτί (το δοχείο με την στάχτη του γιου της), ακριβώς πριν αυτό τοποθετηθεί στην γη - πράγμα που ήταν μία μεγάλη δοκιμασία για αυτήν. Το όνειρο ακολουθεί ως εξής:

«Καθόμουν στον καναπέ μας στο σπίτι με μία μεσήλικη γυναίκα στα αριστερά μου. Ήταν απλά ντυμένη με βικτοριανή μόδα, και τα μαλλιά της ήταν χτενισμένα προς τα πίσω με μία χωρίστρα στη μέση. Κρατούσε στο χέρι της ένα βιβλίο, και διάβαζε δυνατά από αυτό. Έφθασε σε μία λέξη που δεν μπορούσα να καταλάβω• ήταν γεμάτη σύμφωνα και ακουγόταν σαν “Ο-σρ-ς”. Έσκυψα για να δω την λέξη στο βιβλίο. Ήταν Όσιρις».

Η ονειρευόμενη συνέδεσε την γυναίκα στον καναπέ με την Madame Curie. Είχε διαβάσει τελευταία ότι σε ένα Πανεπιστήμιο, ενώ κρατούσε ένα milligram ραδίου που της είχε δοθεί σαν δώρο, η Madame Curie είχε φωνάξει: «Για μένα; Ω, ξέρω ένα βέλγικο νοσοκομείο που το χρειάζεται αυτό τρομερά!» Το μικρό κουτί με μία ουσία σαν ράδιο μέσα σ’ αυτό έμοιαζε, στο όνειρο, σαν την τεφροδόχο του γιου της. Η ονειρευόμενη, επομένως, συμπέρανε ότι οι στάχτες από το σώμα του αγαπημένου της γιου θα μπορούσαν τώρα να χρησιμοποιηθούν για να θεραπεύσουν τα πάθη άλλων. Ιδωμένο με αυτό το φως, το μεταλλικό κουτί θα μπορούσε να είναι ο «τάφος του Όσιρι», από τον οποίο (για να χρησιμοποιήσουμε τα λόγια του George Fox), «θα αναδυόταν η πανίσχυρη ουσία μιας δοξασμένης ζωής»(58).

Αυτό που είναι σημαντικό εδώ είναι ότι αυτό που μένει από το σώμα –σ’ αυτή την περίπτωση η στάχτη– φαίνεται πως κρύβει το μυστήριο της θεραπείας. Ας θυμηθούμε την ιδέα του Ωριγένη ότι το αναστημένο σώμα δημιουργείται από «σπινθήρες» που ξεπηδούν από το παλαιό σώμα. Οι αρχαίοι Αιγύπτιοι και οι πρώτοι αλχημιστές πίστευαν επίσης ότι η ανάσταση γίνεται από ότι απομένει από την νεκρή ύλη του σώματος, όχι μόνο από την ψυχή, αλλά επίσης από την μεταμορφωμένη ύλη.

Στο απόσπασμα του Ολυμπιόδωρου που αναφέραμε πιο πάνω, το φέρετρο του Όσιρι είναι φτιαγμένο από μόλυβδο, μία ουσία, που, όπως λέγεται, μπορεί να προκαλέσει τρέλλα. Είναι ακριβώς το σκοτάδι, το δαιμονικό στοιχείο, αυτό που είναι εχθρικό απέναντι στον νεκρό Όσιρι, το οποίο μετατρέπεται σε «συντηρητικό» στοιχείο, και το οποίο ενώνει όλες τις πλευρές της ατομικότητας σε μία αρχή του ατομικού, μέσα στην οποία η φωτιά και το νερό φαίνεται να συμφιλιώνονται (59). Ο μόλυβδος του Σηθ, που σκοτώνει και διαλύει τα πράγματα, με αρκετά μυστήριο τρόπο επίσης «διατηρεί» τους νεκρούς ώστε να μην διαλυθούν μέσα στην ολότητα της φύσης. Το επόμενο όνειρο, που μου το είπε ένας αξιωματικός του ιππικού εξήντα ενός χρονών, επίσης θυμίζει το μολυβένιο φέρετρο του Όσιρη. Το είδε ο αξιωματικός τέσσερις εβδομάδες πριν από τον απροσδόκητο θάνατό του από καρδιακή προσβολή.

Βρισκόταν πάλι στην σχολή αξιωματικών, όπου είχε πάρει τον βαθμό του υπολοχαγού τριάντα χρόνια πριν. Ένας παλιός δεκανέας, για τον οποίο είχε μεγάλη εκτίμηση εκείνη την εποχή, και ο οποίος είχε το συμβολικό όνομα «Αδάμ» εμφανίστηκε και του είπε: «Κύριε υπολοχαγέ, πρέπει να σας δείξω κάτι». Οδήγησε τον υπολοχαγό κάτω στην αποθήκη του στρατώνα, και άνοιξε μία πόρτα – φτιαγμένη από μολύβι! Ο υπολοχαγός οπισθοχώρησε τρομαγμένος. Μπροστά του βρισκόταν το πτώμα ενός αλόγου ξαπλωμένο στην πλάτη του, τελείως αποσυνθεμένο και αποπνέοντας μία φοβερή μυρωδιά.

Ο αρχέγονος «θνητός Αδάμ» δείχνει τον ονειρευόμενο τί τον περιμένει, δηλαδή η αποσύνθεση, με τον θάνατο του ζωικού σώματος, δηλαδή του αλόγου. Με το σοκ που του προκάλεσε με το όνειρο, το ασυνείδητο ήθελε να αποσπάσει τον ονειρευόμενο από το σώμα του, σαν να έλεγε: «Όχι εσύ ο ίδιος, αλλά το άλογό σου θα πεθάνει». Για έναν άνδρα του ιππικού το άλογο είναι, σε ένα μεγάλο βαθμό, ένα σύμβολο για το ενστικτώδες μέρος της φυσικής του ουσίας, που τον «μεταφέρει». Ο Αδάμ, ο παγκόσμιος αρχέγονος θνητός άνθρωπος, μέσα στον ονειρευόμενο (μία εικόνα του Ταυτού), ξέρει για την επερχόμενη αποσύνθεση του σώματος, και προσπαθεί να προετοιμάσει τον ονειρευόμενο γι’ αυτήν.

Αλλά εάν θέλουμε να είμαστε συνεπείς όσον αφορά την σύγκριση του ονείρου με το παραπάνω αλχημιστικό κείμενο, πρέπει να ταυτίσουμε το άλογο στον μολυβένιο θάλαμο με τον νεκρό Όσιρι στο μολυβένιο του φέρετρο. Το άλογο τότε δεν θα ήταν μία εικόνα του σώματος, αλλά επίσης μία εικόνα του εσωτερικού θεού στον ονειρευόμενο (επειδή ο Όσιρις αντιπροσώπευε το “αιώνιο” τμήμα στον άνθρωπο). Σ’ αυτό το όνειρο εμφανίζεται σαν άλογο, επειδή ο ονειρευόμενος δεν είχε ποτέ συνειδητοποιήσει αυτή την ευρύτερη όψη της ύπαρξής του• είχε μεταφερθεί κατά την πορεία της ζωής του από το Ταυτό, χωρίς καν να ρωτήσει τον εαυτό του τί σήμαινε αυτό. Γι’ αυτό τον λόγο το Ταυτό παρέμεινε κρυμμένο στο ασυνείδητο, στο σώμα του, με άλλα λόγια. Εντούτοις όπως ανακάλυψαν οι συγγενείς του έπειτα, την νύχτα πριν από τον θάνατό του είχε τοποθετήσει κρυφά έναν εσταυρωμένο κοντά στο κρεββάτι του.

Προφανώς, την στιγμή ακριβώς του τέλους, είχε ένα προαίσθημα ότι ο «θεάνθρωπος που υποφέρει» ήταν, τελικά, κρυμμένος μέσα στο άλογο (Ο Όσιρις είναι η Αιγυπτιακή προεικόνιση του Χριστού).

Αλλά ας ξαναγυρίσουμε στο μολυβένιο φέρετρο των αλχημιστών. Το μυστήριο της ανάστασης γίνεται μέσα του, και είναι ακριβώς το δαιμονικό στοιχείο, ο Σηθ, που παίζει τον ρόλο της διατήρησης και της διάσωσης του νεκρού. Υπάρχει ένα αιγυπτιακό σκάλισμα σε πολύτιμο λίθο, στον οποίο ο Σηθ στέκεται όρθιος πάνω σε μία μήτρα (60)• φυλάει, θα μπορούσαμε να πούμε, αυτό που συμβαίνει μέσα στην μήτρα της αναγέννησης. Αν το δούμε ψυχολογικά, αυτό θα μπορούσε να σημαίνει το εξής: το δαιμονικό στοιχείο, το στοιχείο του Σηθ, είναι ο “κακός” του αυτόνομος παράγοντας, εκείνες οι πράξεις, οι παρωθήσεις και τα συναισθήματα που ο Jung ονόμασε «σκιά». Συχνά μας εμφανίζονται επίσης σαν παρωθήσεις του «ζωώδους», ασυνείδητου σώματος. Αυτές οι παρωθήσεις κλείνουν τον “Όσιρι” μέσα τους. Αυτό σημαίνει, σχηματικά, ότι τον εμποδίζουν από το να συνειδητοποιήσει το Ταυτό και την εξατομίκευση. Αλλά ακριβώς την στιγμή της φαινομενικής τους νίκης, την στιγμή του θανάτου, ενώνονται με το αντίθετό τους, με την αρχή του καλού, τον Όσιρι, το νερό της ζωής, και μεταμορφώνονται σε ένα “δοχείο” που περικλείει το Ταυτό, και κάνει δυνατόν ο πεθαμένος να μην διαλυθεί, αλλά να διατηρήσει την ατομική του ταυτότητα. Η αρχή της ατομικότητας σχετίζεται στην πραγματικότητα με το δαιμονικό στοιχείο, στον βαθμό που το τελευταίο αντιπροσωπεύει ένα διαχωρισμό από το θεϊκό μέσα στην ολότητα της φύσης.

Ψυχολογικά, μπορούμε να καταλάβουμε αυτή την διαδικασία σαν μία μεταμόρφωση από τον εγωκεντρισμό στην εγωική συνείδηση. Όλες οι σκιώδεις μας παρωθήσεις οδηγούν σε ένα εγωκεντρισμό επιθυμίας, συναισθήματος, παρωθήσεων της βούλησης. Θέλει κανείς με κάθε θυσία, και συχνά με ένα παιδικό τρόπο, να κάνει το δικό του. Εάν το εγώ πετύχει να κάνει αυτές τις παρωθήσεις συνειδητές και να τις υποτάξει στο Ταυτό (τον «θεό» μέσα μας), τότε η πύρινη ενέργεια του ταυτού μεταμορφώνεται σε συνειδητοποίηση της ταυτότητάς του. Το εγώ τότε συνειδητοποιεί τα στοιχεία που το προσδιορίζουν· το μολυβένιο φέρετρο, που γίνεται αντιληπτό σαν περιορισμός, μεταμορφώνεται σε ένα μυστικό δοχείο, σε ένα αίσθημα διατήρησης και «περικλεισμού» (με την έννοια επίσης του να μην είναι πια δυνατόν να χάσει κανείς τον σύνθετο χαρακτήρα της ύπαρξής του).

(Συνεχίζεται)
Αμέθυστος

Σημειώσεις

52. Ένας υπαινιγμός για το πλύσιμο του χρυσού με την άμμο του ποταμού
53. Σύγκρινε: Berthelot, o.π., σ. 71
54. Αυτόθι, σ. 94 κ.ε.
55. Αυτόθι, σ. 95.
56. Αυτόθι.
57. J.G. Griffiths, «ο Απουλήιος από την Madura-το βιβλίο της Ίσιδας», σ. 230.
58. Όπως ανέφερε ο ονειρευόμενος.
59. Λίγο πριν από αυτό το χωρίο στο κείμενο, διαβάζουμε: «Τι είδους μεταμόρφωση παρατηρώ τώρα; Πώς το νερό και η φωτιά, που αρχικά ήταν εχθρικά και ανταγωνιστικά μεταξύ τους, και παρ’ όλη την αντίθεσή τους, έχουν τώρα ενωθεί για χάρη της ενότητας και της αγάπης» (σ. 94, στίχοι 17 κ.ε.). Έπειτα ακολουθεί το χωρίο που αναφέρουμε, που αφορά τον «τάφο του Όσιρι».
60. Σύγκρινε: Griffiths, ο.π., σ. 231.