ΔΟΚΙΜΙΟ ΜΕΤΆΒΑΣΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΘΕΟ ΤΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ ΣΤΟΝ ΘΕΌ ΤΩΝ ΧΡΙΣΤΙΑΝΩΝ (2)

Συνέχεια από Πέμπτη, 14 Φεβρουαρίου 2019

X A V I E R   T I L LI E T T E   

Αρχεία Φιλοσοφίας

ΔΟΚΙΜΙΟ ΜΕΤΆΒΑΣΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΘΕΟ ΤΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ ΣΤΟΝ ΘΕΌ ΤΩΝ ΧΡΙΣΤΙΑΝΩΝ

   

 Έναν αιώνα αργότερα, ο Λέσσινγκ (Γκότχολντ Εφραίμ Λέσσινγκ 1729-1781) τοποθετείται στον αντίποδα του Πασκάλ. Πριν από τον Καντ, θεωρείται ο πλέον ευφυής και οξυδερκής εκπρόσωπος της εποχής του Διαφωτισμού. Δοκιμιογράφος και συγγραφέας, κριτικός της τέχνης και θεολόγος, ερμηνευτής και φιλόσοφος, πρόκειται για μια προσωπικότητα με λαμπερές περγαμηνές, έναν είρωνα, άλλοτε πανούργο και άλλοτε κρυψίνοα, περιπαιχτικό και μυστικοπαθή. Αποστασιοποιούμαστε τώρα από το θεολογικό πνεύμα της εποχής του, καθώς και από την εξέλιξη που γνώρισε η οποία, σύμφωνα με τον Γιακόμπι θα μπορούσε να το οδηγήσει στον ‘σπινοζισμό’… Το ερώτημα του Πασκάλ ήταν: πώς να προσχωρήσει κανείς στην πίστη;· και η απάντηση σε γενικές γραμμές: υποβιβάζοντας και καθυποτάσοντας τη λογική, καθαρίζοντάς την από τα πάθη. Το ερώτημα του Λέσσινγκ είναι το αντίστροφο: πώς να αποκτήσει κανείς πρόσβαση στη λογική; Διότι στο μεταξύ επεκράτησε η λογική σε βαθμό που οι Σκέψεις του Πασκάλ να φαντάζουν υπερβολικά ανάρμοστες και ξεπερασμένες. Ο όρος Λογική (Vernunft) εκπροσωπεί την ύψιστη ανθρώπινη αρετή, τη σοφία, το σύνδεσμο μεταξύ των ανθρώπων, το σκοπό και τον παράγοντα μιας αδιαφιλονίκητης προόδου καθώς και της «τελειοποίησης» (ολοκλήρωσης).  Πιστός στην εποχή του ο Λέσσινγκ δεν αμφισβητεί την αυθεντία και την ύψιστη αξία της λογικής, αλλά ως συνεπής προτεστάντης αναζητεί την ανταπόκριση της λογικής στην Αποκάλυψη. Ανατρέχει στο ερώτημα των απολογητών και  των θεολογούντων: πώς μπορεί να μεταβεί κανείς από τις ενδεχόμενες ιστορικές αλήθειες στις αναγκαίες λογικές αλήθειες; Πρόκειται ακριβώς για την συμμόρφωση προς την Αποκάλυψη. Διαφορετικά δεν υπάρχει πρόσβαση, και επομένως ούτε και απάντηση. «Οι ενδεχόμενες ιστορικές αλήθειες δεν δύνανται ποτέ να αποτελέσουν απόδειξη των αναγκαίων λογικών αληθειών». Θα επρόκειτο για μια πραγματική μετάβαση. Ο Λέσσινγκ διακρίνει εδώ ένα «βαθύ τρομαχτικό χαντάκι» (gastiger breiten Graben), το οποίο προσπάθησε να υπερπηδήσει, εις μάτην ! Οι αλήθειες της Αποκαλύψεως δεν δύνανται να θεμελιώσουν της αλήθειες της λογικής.

     Το ότι η συμπόρευση της φιλοσοφίας με τη θεολογία είναι τεχνητή και παρακινδυνευμένη, ότι  η φιλοσοφία αποτελεί μεταμφίεση της (λογικής) θεολογίας και η θεολογία παρωδία της (θρησκευτικής) φιλοσοφίας και ότι τελικά το ζευγάρωμα φιλοσοφίας-θεολογίας καταλήγει σε μια γελοιότητα, σκιαγραφείται με γλαφυρό και περιπαιχτικό ύφος στο «απόσπασμα διαλόγου» που ανασύρθηκε από την Παρακαταθήκη του (Nachlass).

Α. Εξήγησέ μου λοιπόν αυτόν τον πίνακα!

Β. Είναι ο Ηρακλής και η Ομφάλη.

Α. Αυτό είναι τίτλος δεν είναι ερμηνεία.

Β. Δεν καταλαβαίνω κάτι περισσότερο.

Α. Κρίμα. Δες λοιπόν, αυτός εδώ ο αθλητής δίπλα στην ανέμη, τυλιγμένος στη γυναικεία πορφύρα είναι…

Β. Ο Ηρακλής.

Α. Λάθος, είναι ένας ενθουσιώδης μαθητευόμενος φιλόσοφος. Και αυτή η πανέμορφη αυταρχική νύμφη, στολισμένη μ’ αυτό τον εξαιρετικά παράδοξο τρόπο, είναι…

Β. Η Ομφάλη.

Α. Πρόσεξε – είναι η αγαπητή θεολογία. Ο φιλόσοφος την τύλιξε με την παρουσία του και της έβαλε στο χέρι ένα σωρείτη με χοντρούς κόμπους. Ο ίδιος εγκαταστάθηκε στον πορφυρό χιτώνα, από τον οποίο ξεχειλίζει το μυώδες κορμί του, και περιστρέφει το νήμα στην ανέμη της κυρίας.

Β. Γιατί τότε τον απειλεί με αυτόν τον χοντρό σωρείτη;

Α.  Γιατί θα πρέπει να υφάνει ακόμη λεπτότερο το νήμα.

     Ας σημειώσουμε την τελική αιχμή για τους υπεροπτικούς ορθόδοξους και τους υπόλοιπους λογίους. Ο Λέσσινγκ πρόσκειται στα σχίσματα, τις αντιθέσεις, τα ασυμβίβαστα, σε όσα οξύνουν την ευφυΐα και ενθαρρύνουν την έρευνα. Ρισκάρει έτσι φευγαλέα τον κίνδυνο μιας αμφίσημης αλήθειας. Προδιαγράφει εν τούτοις με αδιόρατο και διακριτικό ύφος μια λύση που θα περιέχει τη μοναδική «λογική θρησκεία» μεταξύ των θρησκειών με θετικό προβάδισμα, και προωθεί την ιδέα ενός «χριστιανισμού της λογικής». Σε αντίθεση με αυτούς που θρηνούν  «για την έλλειψη μιας λογικής θρησκείας και δι’ αυτής μιας λογικής μετάβασης στην Αποκάλυψη», βεβαιώνει ότι  «η δια της αποκαλύψεως θρησκεία δεν προϋποθέτει κατά κανένα τρόπο την ύπαρξη μιας λογικής θρησκείας, αλλά την εμπεριέχει». Η αποκεκαλυμμένη θρησκεία δεν έχει ως προϋπόθεση τη λογική θρησκεία, ούτε η λογική θρησκεία εδράζεται στην αποκεκαλυμμένη θρησκεία, αλλά μια θετική θρησκεία λειτουργεί ως επικάλυψη της θρησκείας του πνεύματος και της λογικής. Η Παιδεία του ανθρώπινου γένους θεσμοθετεί μια βαθμιαία αποκάλυψη – «η παιδεία είναι αποκάλυψη» – που είναι η αποκάλυψη της λογικής, η έλευση ή η σταδιακή ένταξη της θρησκείας στη λογική. Με οποιεσδήποτε συνθήκες ιστορικής προέλευσης και μεταλλάξεων το αποτέλεσμα θα είναι το ίδιο. Υπάρχουν αντιφάσεις στις ευαγγελικές μαρτυρίες, (ο Λέσσινγκ έχει ανασύρει αρκετές από τις περιγραφές της Αναστάσεως), υπάρχουν τα απόκρυφα και πολλές άλλες ενδείξεις, και είναι σχετικά εύκολο να αποστομώσει κανείς  όσους υπηρετούν το γράμμα, αλλά «μικρή σημασία έχει ο σοφός, οι καρποί είναι εξαίσιοι»… Ανώφελο είναι να μακρηγορήσει κανείς για τα θαύματα, τις αποδείξεις· θα πρέπει να προσεχθεί το δόγμα γιατί αυτό μόνο δίνει αξία στα κείμενα. Ο ναός της Αρτέμιδος της Εφέσου οικοδομήθηκε πάνω σε ένα στρώμα ορυκτού άνθρακα, δεν παύει όμως να είναι θεσπέσιος. Είναι γνωστή η παραβολή των τριών δαχτυλιδιών στον Νάθαν το Σοφό. Η θρησκείες έχουν άδικο να κονταροχτυπιούνται και να αλληλοαναθεματίζονται. Το αυθεντικό δαχτυλίδι είτε χάθηκε, είτε δεν υπήρξε ποτέ. Εν τη σοφία του ο Πατήρ θέλησε κανένας από τους γιούς του να μην μπορεί να καρπωθεί το προνόμιο της αλήθειας. Τα δαχτυλίδια είναι επομένως δυσδιάκριτα και εναλλάξιμα, χάνοντας έτσι την αξιοπιστία τους. Είναι σημαντικό να υπάρχει ανεκτικότητα και η θρησκεία των ανθρώπων να τοποθετείται πάνω από ζηλόφθονες και ανούσιες αντιπαραθέσεις. Στο ίδιο πνεύμα βρίσκεται και η περιγραφή του ανακτόρου, στο Wolffenbüttler Fragmente, που το εσωτερικό του είναι ωραίο, λαμπερό και αρμονικό, ενώ εξωτερικά παράδοξο με περίπλοκες και δυσεύρετες εισόδους. Χλευάζει τους «κατόχους των σχεδίων» που είναι πεπεισμένοι ότι εξωτερικά έχουν σεβαστεί την αρχική πρόθεση του αρχιτέκτονα, και μόλις διαδίδεται η είδηση της πυρκαγιάς, αντί να δημιουργήσουν μια αλυσίδα διαφυγής, ορμούν στους παπύρους τους και αρχίζουν να διαπληκτίζονται για την αιτία του συμβάντος. Στο μεταξύ το ανάκτορο μοιάζει να φλέγεται. Ευτυχώς επρόκειτο για λανθασμένο συναγερμό. Και το αποκορύφωμα της ειρωνείας είναι ότι οι νυχτοφύλακες ξεγελάστηκαν από το αντιφέγγισμα στα παράθυρα του κτιρίου που προκάλεσε το βόρειο σέλας, νομίζοντας ότι επρόκειτο για λάμψεις από φλόγες πυρκαγιάς.

     Ο Λέσσινγκ ξεσπάθωσε εναντίον του σεκταρισμού, της στενότητας πνεύματος και της ανοησίας, και δεν γνωρίζουμε να συνάντησε κανένα αντίπαλο του ύψους του. Αλλά η θρησκεία που υπερηφανεύεται ότι κατέστησε οικουμενική είναι μόνο κατ’  όνομα θρησκεία. Η λογική της είναι η λογική του Διαφωτισμού, αυτής που χαρακτηρίζει έναν αιώνα ο οποίος ξέχασε ή απέκρυψε προσωρινά την ανθρώπινη άβυσσο και στηρίχθηκε σε ουτοπίες. Απαίτησε την κατάργηση της ιδιαιτερότητας της κάθε θρησκείας και επομένως την ίδια την εξαφάνισή της. Στη μετάβαση από τη λογική στην Αποκάλυψη αντιπαραθέτει μιαν «ένσταση περί του απαράδεκτου»· σε ότι αφορά δε το πέρασμα από το Θεό των χριστιανών στο Θεό των φιλοσόφων δεν τίθεται καν θέμα, αφού ο Θεός της λογικής θρησκείας, της μόνης καθαρής και οικουμενικής, δεν ανήκει σε καμιά συγκεκριμένη θρησκεία· πρόκειται για πραγματική τύφλωση, για την εμπάθεια οπαδών που επιδιώκουν να σφετεριστούν τον αληθινό Θεό. Η αυθεντική Αποκάλυψη είναι μια αποκάλυψη με μια πολύ ευρεία έννοια που συγχέεται με τη διαφώτιση της λογικής.

(συνεχίζεται)