TO ΓΝΩΣΤΙΚΟ ΝΕΦΟΣ: ΑΠΟ ΤΟΝ ΛΟΥΘΗΡΟ ΣΤΟΝ ΧΕΓΚΕΛ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΣΧΟΛΗ ΤΗΣ ΦΡΑΝΚΦΟΥΡΤΗΣ

Άρθρο του Piero Vassallo

Μετάφραση & σχόλια: Ιωάννης Αυξεντίου

Ο 15Ος ΑΙΩΝΑΣ ΚΑΙ Η ΓΝΩΣΤΙΚΗ ΜΟΛΥΝΣΗ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ 

O M.Λούθηρος

Κατά τη διάρκεια του 15ου αιώνα, οι γνωστικές αιρέσεις κυκλοφορούσαν στις περιοχές της Ευρώπης και ειδικά στη σκληρή και ατίθαση Γερμανία, της οποίας ο λαός ήταν δομικά ανοιχτός στην επίδραση αρχαίων δεισιδαιμονιών. Μέσα στον αρχαϊκό άνεμο που φυσούσε σε εκείνες τις περιοχές, ταρασσόταν ο Μαρτίνος Λούθηρος, ένας Αυγουστίνιος μοναχός, στην απελπισμένη αναζήτηση για μία άφεση από την ανίκητη αμαρτία που τον έπληττε. Έχοντας εμμονή ενάντια στο δόγμα της Ελεύθερης Βουλήσεως (αυτεξούσιο) και παρασυρόμενος από την επιθυμία να δείξει ότι η ρίζα της αμαρτίας του ήταν ένα ψέμα (δηλ. ότι δεν υπάρχει το αυτεξούσιο), ο Λούθηρος επινόησε την έννοια (με τον τρόπο της καθησυχαστική και συγχωρητική) του ‘servo arbitrio’ (της ‘δούλης βουλήσεως’, δηλ. ότι δεν υπάρχει ελεύθερη βούληση). Ένα πεπρωμένο που προέρχεται από έναν σκοτεινό και αντιφατικό θεό, καθ’ όλα όμοιο με το χαοτικό πλήρωμα των αρχαίων γνωστικών. Σε αυτή την ψεύτικη θεότητα, ο Λούθηρος της έβαλε στο στόμα ακόμη και την παράλογη ρήση: “ego sum dominus, qui creo bonum et malum” (“Εγώ είμαι ο Κύριος, ο οποίος δημιουργεί το καλό και το κακό”). 

Η ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΤΗΣ ΛΟΥΘΗΡΙΑΝΗΣ ΑΙΡΕΣΗΣ ΚΑΙ Ο ΓΕΡΜΑΝΙΚΟΣ ΙΔΕΑΛΙΣΜΟΣ.

G.W.F. Hegel

Η παλαιο-γνωστική σκέψη, κρυμμένη μέσα στις διδασκαλίες της Λουθηριανής αίρεσης, έγινε σαφής στο γερμανικό ιδεαλισμό, όπως βεβαιώνει τόσο η μαρτυρία του πιο σπουδαίου μαθητή του Χέγκελ, τουKarl Rosenkranz, όσο και οι επιστολές μεταξύ του Χέγκελ και του Σέλλινγκ, στις οποίες ανακαλύφθηκαν δηλώσεις ενθουσιώδους εκτίμησης για την διδασκαλία του γνωστικού Μαρκίωνα.

Ο Χέγκελ μεταμόρφωσε τη θεολογία του ανήσυχου μοναχού σε ένα φιλοσοφικό σύστημα που τείνει στην ψευδαίσθηση, στην οποία θεοποιεί τον άνθρωπο αποδίδοντας του εκείνη την ενότητα του Είναι και σκέψης που λαμβάνει χώρα μόνο στο Θεό. Μία πρόσφατη μελέτη της Alma von Stockhausen, καθηγήτρια φιλοσοφίας στο πανεπιστήμιο του Φράιμπουργκ, προτείνει μία νέα και αναλυτική εξέταση της εξέλιξης, στο μνημειώδες έργο του Χέγκελ, του γνωστικού θέματος που κρύβεται στη θεολογία του Λούθηρου. Ο Χέγκελ, πράγματι, θέλησε να δείξει ότι το κακό πρέπει να νοείται μόνον ως το ‘λεγόμενο κακό’, δηλαδή ως αρχή κίνησης και δημιουργίας. Ως εκ τούτου, το κακό μετασχηματίζεται στην φιγούρα του ‘μη είναι’, που με τη σειρά του νοείται ως η αναπόφευκτη ανατροπή της θεότητας στο κόσμο. Σχεδόν επιβεβαιώνοντας την εξάρτηση της Χεγκελιανής διαλεκτικής από το γνωστικισμό, η Γερμανίδα φιλόσοφος αναφέρει ένα αινιγματικό κείμενο του Χέγκελ: “Για το Είναι και το μη Είναι πρέπει να ειπωθεί ότι σε κανένα μέρος του ουρανού ή της γης υπάρχει κάτι που δεν περιέχει αφ’ εαυτού τόσο το Είναι όσο και το μη Είναι, όπως στην περίπτωση του ίδιου του Θεού.” Εξ ου και η μυστικιστική θέση για την ‘αντίφαση’, η οποία στον Χέγκελ αντιστρέφεται στο σχήμα της αιτίας κάθε κίνησης και ζωτικότητας: “Μόνο εάν κάτι φέρει μέσα του μία αντίφαση, κινείται, έχει ώθηση και δραστηριότητα”.

Η ΣΧΕΣΗ ΜΕΤΑΞΥ ΓΝΩΣΤΙΚΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΧΕΓΚΕΛΙΑΝΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ 

Ακόμη και στο προαναφερθέν ακροβατικό απόσπασμα είναι διάφανη η ομοιότητα του χεγκελιανού θέματος πάνω στην αντίφαση με το γνωστικό μύθο, που αποδίδει την αιτία του σχίσματος του ‘πληρώματος’ και την επακόλουθη πτώση του στον κόσμο, στη διαμάχη που προκλήθηκε από μία εξεγερμένη οντότητα, τη Σοφία. Στο γνωστικό ορίζοντα δεν υπάρχει θέση για τις ιδέες της δημιουργίας και της λύτρωσης, ούτε για την διάκριση μεταξύ του υπέρτατου όντος και της δημιουργημένης οντότητας. Ο Χέγκελ, πράγματι, αλλοιώνει την έννοια της δημιουργίας χαμηλώνοντας την σε ανθρώπινη μεταμόρφωση της υπερβατικής θεότητας: “η ανθρώπινη γνώση του θεού είναι η γνώση που ο θεός έχει για τον ίδιο” . Το πνεύμα του κόσμου “υπομένει το θάνατο και σε αυτόν διατηρείται… Ο θεός κερδίζει την αλήθεια του υπό την προϋπόθεση να ξαναβρεί τον εαυτό του στην απόλυτη καταστροφή” .

ΧΕΓΚΕΛ: Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΟΥ ΘΑΝΑΤΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗΣ

A.Kojeve

Ένας οξυδερκής ερμηνευτής του Χέγκελ, ο Alexandre Kojève, υποστήριξε δικαιολογημένα ότι η διαλεκτική ή ανθρωπολογική φιλοσοφία του Χέγκελ, είναι, σε τελευταία ανάλυση, μία φιλοσοφία του θανάτου (ή του αθεϊσμού, που είναι το ίδιο). Η απόλυτη γνώση ή σοφία του Χέγκελ και η συνειδητή αποδοχή του θανάτου ως πλήρη και οριστική εκμηδένιση, είναι το ένα και το αυτό. Μαθητής του Γιάσπερ και έντονα επηρεασμένος από την σκέψη του Χάιντεγκερ, ο εβραϊκής καταγωγής Alexandre Kojève (1902-1968)  ‘ένας πονηρός στην αυλή του Χέγκελ’, συγκαταλέγεται μεταξύ των φιλοσόφων που ‘ολοκληρώνουν’ τη μοντερνικότητα στον απόλυτο μηδενισμό. Στη σχολή του σχηματίστηκαν ορισμένοι από τους σημαντικότερους πρωταγωνιστές της μεταμοντέρνας στροφής: ο Jacques Lacan, ο Pierre Klossowski, ο Jean Paul Sartre, ο Georges Bataille και ο André Breton.

O Kojève σημειώνει: “Η Χεγκελιανή Αρνητικότητα δεν είναι άλλο από το Τίποτα, που μπορεί να εκδηλωθεί ως θάνατος” . Και ο Χέγκελ το λέει καθαρά περισσότερες φορές. Για παράδειγμα στα μαθήματα του 1805-1806, όπου γράφει: “το αποτέλεσμά του: - θάνατος, η καθαρή Αρνητικότητα, τα άμεσο μη-Είναι.”.

ΤΟ ΧΕΓΚΕΛΙΑΝΟ ΣΥΣΤΗΜΑ: Ο ΘΕΟΣ ΣΕ ΣΥΝΕΧΗ ΠΑΛΗ ΕΝΑΝΤΙΑ ΣΤΟΝ ΕΑΥΤΟ ΤΟΥ.

Ο Alexandr Kojève έδειξε ότι στο σύστημα του Χέγκελ η ιστορία μειώνεται στη συνεχή και παράλογη επανάληψη του πολέμου του Θεού ενάντια στο εγγενές κακό του. Η μεθοδική μελέτη του χεγκελιανού έργου από την von Stockhausen αποκαλύπτει επίσης την ιδεαλιστική κατεύθυνση στη μείωση του ανθρώπου σε θεότητα πεταμένη στον κόσμο. Ολόκληρη η δημιουργία, με αγγέλους και ανθρώπους, ορίζεται από τον Χέγκελ ως η πρώτη φάση του κοσμικού γίγνεσθαι του Θεού στο εσωτερικό της αναγκαίας διαδικασίας του να θέτει τον εαυτό του σε αντίθεση με τον εαυτό του ή σε αυτό-αντικειμενοποίηση. Ο Χέγκελ υποστηρίζει ακριβώς ότι “η ανθρώπινη γνώση του Θεού είναι η γνώση που ο Θεός έχει για τον εαυτό του.”. 

ΤΟ ΧΑΜΗΛΩΜΑ ΟΛΗΣ ΤΗΣ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑΣ

Κατά συνέπεια, η ιδέα της δημιουργίας μειώνεται σε μία ιδέα μίας μοιραίας και δραματικής πτώσης: “Το αυτο-άδειασμα του θεού μέσα στο χρόνο δεν είναι μία έκφραση της αυτοεπικοινωνιακής αγάπης του για τον άνθρωπο, αντίθετα είναι η αυτο-ικανοποίηση της ώθησης ενώ γίνεται ο εαυτός του.”. Ένα πέπλο από πλούσιες και περίπλοκες λέξεις δεν αρκεί για να κρύψει το δονούμενο μηδενισμό πάνω στην κορυφή της μοντέρνας σκέψης. Είναι λοιπόν πιθανόν ότι από την χεγκελιανή φιγούρα της θεϊκής πτώσης στον κόσμο, ο Μαρτίν Χάιντεγκερ νόμιμα συνήγαγε την έννοια του ‘ανθρώπου ποιμένα του τίποτα’. Βέβαιο είναι ότι η έρευνα των πηγών του μηδενισμού της Σχολής της Φρανκφούρτης και του θανατόφιλου ήθους σε ναρκωτική πορεία μεταξύ κλινικών αμβλώσεων, νευρολογικών κλινικών, κλινικών ευθανασίας, καθιστά το Γερμανικό Ιδεαλισμό ως την αυθεντική φιλοσοφική κορυφή της μοντερνικότητας.

Η ΣΧΕΣΗ ΜΕΤΑΞΥ ΤΗΣ ΣΧΟΛΗΣ ΤΗΣ ΦΡΑΝΚΦΟΥΡΤΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΧΕΓΚΕΛΙΑΝΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ.

H.Marcuse

Όπως, πράγματι, είχε επισημάνει ο Jurgen Habermas (Σχολή Φρανκφούρτης): “η άρνηση της Ιδεαλιστικής Γερμανικής φιλοσοφίας να δώσει Μορφή στις ουτοπιστικές της ιδέες ήταν αρκετά όμοια με τους καββαλιστές που τόνιζαν περισσότερο τις λέξεις παρά τις εικόνες”. Άλλωστε, η σκιά του καββαλιστικού γνωστικισμού συνόδευε τις ερμηνευτικές διαδικασίες της σχολής αυτής. Ο Χέγκελ και ο Μαρκούζε συγκλίνουν στην εξέγερση ενάντια στην κοινή λογική και ενάντια στην ηθική, ο Χέγκελ αποκαλεί τον Αριστοτέλη ‘ξεπερασμένο φιλόσοφο’ και ο Μαρκούζε τον δαιμονοποιεί ως εφευρέτη και προγεννήτορα του φασισμού.

Το γενικό συμπέρασμα είναι ότι κάθε έργο που προορίζεται να παράγει ένα πραγματικό όφελος για την ανθρώπινη ύπαρξη εξαρτάται από την αποφασιστική άρνηση να προχωρήσουμε πάνω στο μοντέρνο δρόμο. Η ιδέα ενός συμβιβασμού, μιας συμφιλίωσης με το μοντέρνο παραλήρημα από τον Χέγκελ στο Λούθηρο μέχρι τον Kojève και τους Ιουδαίους της Φρανκφούρτης, δεν μπορεί να έχει άλλο σκοπό παρά την ταπείνωση της σκέψης και την ασφυξία της ζωής.

Σχόλια:

Α) Μιλώντας για την μεταμοντερνικότητα αναφέρθηκε το όνομα του Georges Bataille. Ένα απόσπασμα από την βιογραφία του αρκεί νομίζω για να μας δείξει τις συνιστώσες του μεταμοντέρνου: “Οι εμμονές του ήταν οι ανθρωποθυσίες, η μαγεία, η σουρεαλιστική πορνογραφία…”

Β) Ο Gershom Scholem (1897– 1982 ), πρώην πρόεδρος της Ακαδημίας Επιστημών του Ισραήλ είχε δηλώσει: “I used to define the three groups around, respectively, the Warburg library, Max Horkheimer's Institute for Social Research,(δηλ. η σχολή της Φρανκφούρτης) and the metaphysical magicians around Oskar Goldberg , as the three most remarkable "Jewish sects" that German Jewry had produced. (Not all of them liked to hear this.)” [Gershom Scholem, From Berlin to Jerusalem: Memories of My Youth, 1980 ]

Θεόδοτος