Μία επανεξέταση της Νεο-πατερικής σύνθεσης; Ορθόδοξη ταυτότητα και πολεμική στον π. Γεώργιο Φλωρόφσκυ και το μέλλον της Ορθόδοξης θεολογίας - BRANDON GALLAHER (1)

Μία επανεξέταση της Νεο-πατερικής σύνθεσης; Ορθόδοξη ταυτότητα και πολεμική στον π. Γεώργιο Φλωρόφσκυ και το μέλλον της Ορθόδοξης θεολογίας*

BRANDON GALLAHER**

“τί θα γένουμε χωρίς βαρβάρους; 

Οι άνθρωποι αυτοί ήσαν μία κάποια λύσις” 

Κωνσταντίνος Καβάφης1

Αν το μεγαλείο ενός θεολόγου καθορίζεται από την επιρροή του, τότε ο Γεώργιος Φλωρόφσκυ (1893-1979) είναι άναμφίβολα ο μεγαλύτερος ανατολικός Ορθόδοξος θεολόγος του 20οΰ αιώνα2. Το θεολογικό πρόγραμμα και η μέθοδός του για την πνευματική επιστροφή και στην ανανέωση της βυζαντινής κληρονομιάς με το παρωχημένο πλέον σύνθημα της «νεοπατερικής σύνθεσης» μπορεί να έχει λησμονηθεί από τούς δυτικούς θεολόγους, ωστόσο έχει προοδευτικά καταστεί το κυρίαρχο υπόδειγμα Ορθόδοξης θεολογίας και οικουμενικής δράσης, παρά το γεγονός ότι το έργο του κυκλοφόρησε αρχικά σε μία πρόχειρη έκδοση, με ιδιαίτερα προβληματική μετάφραση, που σήμερα είναι σχεδόν δυσεύρετη3. 

Αρκεί να αναφέρει κανείς τους πιο διακεκριμένους μαθητές του τον π. Ιωάννη Meyendorff (1926-1992), τον π. Ιωάννη Ρωμανίδη (1928-2001) και τον Μητροπολίτη Ιωάννη Ζηζιούλα (1931-) όπως επίσης κι εκείνους πού καθοδήγησε όπως τον Αρχιμανδρίτη Σωφρόνιο Σαχάρωβ (1896-1993), τον Βλαδίμηρο Lossky (1903-1958), τον π. Αλέξανδρο Schmemann (1921-1983), και τον Μητροπολίτη Κάλλιστο Ware (1934-) και αμέσως παρουσιάζεται μία σύντομη ιστορία της Ορθόδοξης θεολογίας στο τελευταίο μισό του 20ού αιώνα. Ο Lossky μάλιστα, έφτασε στο σημείο να τον αποκαλέσει ως «τον μεγαλύτερο ίσως (Ορθόδοξο θεολόγο) της εποχής μας»4. Ωστόσο η κληρονομιά του Φλωρόφσκυ είναι μάλλον βαθύτερη και τελικά πιο αμφίσημη από την κοινότυπη επίκληση της πατερικής παράδοσης στη θεολογία. Ο Φλωρόφσκυ κληροδότησε στην Ορθόδοξη θεολογία ένα παράδειγμα για τον τρόπο πού αυτή θα παραμένει Ορθόδοξη μέσα στον σύγχρονο Δυτικό κόσμο πού κυριαρχείται από την πολιτιστική κυριαρχία της Δύσης, ένα παράδειγμα το οποίο οι δυτικοί θεολόγοι ακόμη αγνοούν σε μεγάλο βαθμό, ενώ εμείς οι Ορθόδοξοι δείχνουμε απροθυμία να αναγνωρίσουμε. Στο παράδειγμα αυτό, μία Πανορθόδοξη ταυτότητα υψώνεται εναντίον της ετεροδοξίας του Άλλου, υπό τη μορφή του «Χριστιανικού Ελληνισμού»5. Πρακτικά, αυτός ο Άλλος καταλήγει συχνά, άλλα όχι πάντα6, να αποτελεί μία εκδοχή της Δύσης ή της «δυτικής επιρροής» στην ανατολική Ορθόδοξη σκέψη και ζωή. Σ’ αυτό το σημείο, η πολεμική παράγει θετικό αποτέλεσμα, τονίζοντας αυτό που δεν είναι η ’Ορθοδοξία, και έτσι δια της εις άτοπον επαγωγής, καταφάσκει ό,τι είναι Ορθόδοξο. Ωστόσο, όπως θα δειχθεί παρακάτω, αυτό το παράδειγμα δεν είναι καθόλου ικανοποιητικό. Αποκρύπτει από τον θεολόγο το γεγονός ότι η ταυτότητά του δεν νοείται ότι είναι ερμητικά κλειστή έναντι του Άλλου, έναντι της ετερόδοξης «Δύσης» ή του πεπλανημένου Ορθόδοξου που βρίσκεται αιχμάλωτός της, αλλά στην πραγματικότητα εξαρτάται από αυτόν.

Στο παρόν κείμενο θα εξετάσουμε τις απαρχές και τον χαρακτήρα της πολεμικής του Φλωρόφσκυ έναντι της «Δύσης», σε σχέση προς την υποστήριξή του για μία «ανατολική» ορθόδοξη ταυτότητα (το «παράδειγμά» του). Αφού εξετάσουμε τον πυρήνα της νεο-πατερικής σύνθεσης, θα υποστηρίξουμε ότι βασικές θέσεις κλειδιά αυτής της σύνθεσης έχουν στην πραγματικότητα ληφθεί όχι από (ανατολικές) πατερικές πηγές, τις οποίες και επαινεί, άλλα από κάποιες δυτικές πηγές τις οποίες επικρίνει. Τέλος, θα σκιαγραφήσουμε με συντομία έναν πιθανό προς τα εμπρός δρόμο στο πλαίσιο της ορθόδοξης θεολογίας, μία επανεξέταση της νεοπατερικής σύνθεσης, η οποία αν και προχωρά πέραν του παραδείγματος του Φλωρόφσκυ, βρίσκεται ωστόσο σε συνέχεια με το κεντρικό θεολογικό όραμά του.

(Συνεχίζεται)

Σημειώσεις

* Ή μελέτη αυτή προέκυψε από έναν συνδυασμό κειμένων που διαβάστηκαν στο Ινστιτούτο Ορθόδοξης Θεολογίας, Άγιος Σέργιος-Παρίσι, στο Centre for Research on Religion (CREOR) του McGill University και στο Ορθόδοξο Θεολογικό Σεμινάριο του Αγίου Βλαδίμηρου στή Νέα Υόρκη των ΗΠΑ (χάρη στους Καθηγητές Joost van Rossum, Torrance Kirby, Peter Bouteneff καί π. John Behr). Οφείλω ιδιαίτερες ευχαριστίες στους Νικόλαο Άσπρούλη, Matthew Baker, Καθ. Paul Fiddes, π. Διακ. Paul Gavrilyuk, Δρ. Παντελή Καλαϊτζίδη, Δρ. Julia Konstantinovsky, Δρ. Alexey Kostyanovsky, Δρ. Paul Ladouceur, Καθ. Aristotle Papanikolaou, Δρ. Marcus Plested, Ιερομόναχο Μακάριο τον Σιμωνοπετρίτη, Δρ. Kristina Stoeckl, Δρ. Alexis Torrance, Μητρ. Διοκλείας Κάλλιστο (Ware) καί Δρ. Roman Zaviyskyy. Στό παρόν κείμενο δημοσιεύονται με σχετική άδεια από το Georges Florovsky Papers, Manuscript Division, Department of Rare Books and Special Collections, Princeton University Library, αδημοσίευτα κείμενα τού π. Γεωργίου Φλωρόφσκυ.

** Ό Brandon Gallaher είναι Δρ. Φιλοσοφίας καί British Academy Postdoctoral Fellow. Διδάσκει στή Θεολογική Σχολή τού Πανεπιστημίου της Οξφόρδης και στο Regent’s Park College. Η μετάφραση του κειμένου από τα αγγλικά έγινε από τους Λάμπρο Ψωμά, Ευάγγελο Μπάρτζη και Νικόλαο Ασπρούλη, ο όποιος είχε και τη συνολική επιμέλεια τού κειμένου.

1. C. P. CAVAFY, «Waiting for the Barbarians» in The Collected Poems, trans. Evangelos Sachperoglou, Ed Gk text, Anthony Hirst, (Oxford: Oxford University Press, 2007), σσ. 15-17, εδώ σ. 17.

2. Βλ. ANDREW BLANE, ed., Georges Florovsky - Russian Intellectual and Orthodox Church-man [=GF] (Crestwood, NY: St Vladimirs Seminary Press, 1993), (βιβλιογραφία στις σσ. 341-436). Ελληνική μετάφραση μέρους του συλλογικού τόμου: Andrew Blane, π. Γεώργιος Φλωρόφσκυ: Η ζωή και το έργο ενός μεγάλου θεολόγου, μετφρ. Ελένη Ταμαρέση - Παπαθανασίου (Αθήνα: Εν πλω, 2010), και MATTHEW BAKER and NIKOLAOS ASPROULIS, «Secondary Bibliography of Scholarly Literature and Conferences on Florovsky», Θεολογία, 81:4 (Οκτώβριος-Δεκέμβριος 2010), σσ. 357-396.

3. The Collected Works of Georges Florovsky [στο εξής CW, I, CW, II etc.], Gen. Ed. Richard Haugh, (Vaduz, Ll/Belmont, MA.: Buchervertriebsanstalt, 1974-89). Το έργο A Florovsky Reader (The Patristic Witness of Georges Florovsky: Essential Theological Writings) βρίσκεται ύπο έκδοση το 2013 από τις εκδόσεις Continuum/T & T Clark (co-edited by Paul Ladouceur and Brandon Gallaher), με Εισαγωγή τού Brandon Gallaher καί πρόλογο τού Μητρ. Διοκλείας Κάλλιστου (Ware).

4. Καταγραφή διαλέξεων του Lossky, 13/12/1956, σ. 10, στο ROWAN WILLIAMS, The Theology of Vladimir Nikolaievich Lossky: An Exposition and Critique, DPhil Thesis, (University nf Oxford, 1975), σ. 281 και για τη σχέση των δύο θεολόγων βλ. σσ. 267-283.

5. Βλ. ΠΑΝΤΕΛΗ ΚΑΛΑΙΤΖΙΔΗ, Ελληνικότητα και Αντιδυτικισμός στην ελληνική «θεολογία του ’60, Δ. Διατρ., Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, 2008• Αναταράξεις στην Μεταπολεμική θεολογία. Η «θεολογία του ’60», επιμ. εκδ. Π. Καλαϊτζίδης, Θ.Ν. Παπαθανασίου, Θ. Άμπατζίδης, (Ίνδικτος: Αθήνα, 2009) και “Orthodoxy and Hellenism in Contemporary Greece”, St Vladimir’s Theological Quarterly [=SVTQ], 54. 3-4 (2010), σσ. 365-420.

6. Βεβαίως υπάρχουν ορθόδοξοι θεολόγοι των οποίων το έργο, αν και εμπνέεται από την νέο-πατερική σύνθεση, κινείται σε αντίθετη κατεύθυνση από αυτή που θα διαπιστώσουμε στο έργο του Φλωρόφσκυ. Απλά αναδεικνύουν το γεγονός ότι υπάρχουν πηγές μέσα στο ίδιο το πρόγραμμα του Φλωρόφσκυ προς την κατεύθυνση «ανανέωσης» και «επανεξέτασης» της νέο-πατερικής σύνθεσης, όπως θα επιχειρήσω να προτείνω στο τέλος του κειμένου μου.

ΕΔΩ ΑΚΡΙΒΩΣ ΑΠΟΚΑΛΥΠΤΕΤΑΙ Η ΡΩΣΙΚΗ ΑΙΧΜΑΛΩΣΙΑ ΤΗΣ ΟΡΘΟΔΟΞΙΑΣ, ΓΙΑ ΟΠΟΙΟΝ ΘΕΛΕΙ ΝΑ ΜΗΝ ΥΠΗΡΕΤΕΙ ΣΤΕΡΕΟΤΥΠΑ, ΜΙΑ ΕΞΕΧΟΥΣΑ ΨΕΥΔΩΝΥΜΗ ΑΛΗΘΕΙΑ.