Κίτρινα γιλέκα και μελανοί χιτώνες…

Του Κώστα Στούπα

Κίτρινα γιλέκα και  μελανοί χιτώνες… 

"Δεν μας κάνει πια ο κόσμος όπου η εγγύηση να μην πεθάνουμε από την πείνα ανταλλάσσεται με το κίνδυνο να πεθάνουμε από πλήξη…" Ραούλ Βανεγκέμ (Η Επανάσταση της Καθημερινής Ζωής).

Σύμφωνα με μια δημοσκόπηση το 42% αυτών που συμμετέχουν στις κινητοποιήσεις των "Κίτρινων Γιλέκων" ψήφισαν Λεπέν, το 20% Μελανσόν, το 16% Φιγιόν κλπ. 

Αν περιορίσουμε την ερμηνεία των όσων συμβαίνουν στην Γαλλία που μοιάζουν με τη "Αραβική Άνοιξη" και ενδέχεται να εξελιχθούν σε ένα "Ευρωπαϊκό Φθινόπωρο" μπορεί να πετάξουμε το μωρό μαζί με τα βρώμικα νερά και τη σκάφη… 

Η μεγαλύτερη εικόνα

Στους σκουπιδοτενεκέδες  ενός δήμου της ευρύτερης περιοχής του Παρισιού σε μια μόνο εβδομάδα στην εποχή μας μπορεί κάποιος να βρει περισσότερες θερμίδες από πεταμένα τρόφιμα,  απ’ όσες κατανάλωνε ο πληθυσμός της Γαλλίας σε ένα χρόνο πριν 200 χρόνια. 

Στη Γαλλία υπάρχουν 9 εκατ. που ζουν κάτω από το όριο της φτώχειας. Το όριο της φτώχειας όμως ορίζεται περί τα 900 ευρώ το μήνα. Με ένα εισόδημα περί τα 900 ευρώ το μήνα σε αρκετές χώρες της Ευρώπης και στις περισσότερες χώρες του πλανήτη κάποιος θα μπορούσε να συγκαταλέγεται στη μεσαία τάξη και υψηλότερα…  

Δυο από τα στοιχεία που αποτυπώνουν το επίπεδο διαβίωσης μιας χώρας σε μια ιστορική περίοδο είναι οι δείκτες παιδικής θνησιμότητας και το προσδόκιμο ζωής. Τουτέστιν, πόσα παιδάκια πεθαίνουν πριν γίνουν 5 ετών και πόσα χρόνια ζει ο μέσος άνθρωπος.

Το 1800 στη Γαλλία, 48 χρόνια πριν ο Μάρξ κυκλοφορήσει το Κομμουνιστικό Μανιφέστο,  το 41,2% των παιδιών πέθαινε πριν φτάσει στο 5ο έτος της ηλικίας.  Το 1950 το ποσοστό αυτό είχε πέσει στο 5,9%. Τα τελευταία 20-30 χρόνια έχει πέσει κάτω από το 0,5%.  

Δεν είναι μόνο η Γαλλία αλλά και στο υπόλοιπο κόσμο ο δείκτης παιδικής θνησιμότητας έχει πέσει πολύ τα τελευταία 30 χρόνια. Ακόμη και στη Ρωσία που επί σοβιετίας ο δείκτης θνησιμότητας ήταν κοντά στο 3% (δεκαετία το ’80) πλέον έχει πέσει κοντά στο 0,7%. Βλέπε: Παιδική θνησιμότητα…

Στη Γαλλία το προσδόκιμο ζωής ξεπερνά τα 82 έτη έναντι των 70 που ήταν το 1960 και 66 το 1959, 48 έτη το 1900 και 43 έτη το 1850. Ανάλογα έχει αυξηθεί κατά την ίδια ιστορική περίοδο και στην υπόλοιπη Δυτική Ευρώπη και Δύση και τις τελευταίες τρεις δεκαετίες ακολουθεί κατά πόδας σχεδόν το σύνολο του πλανήτη. 

Η Δύση παρά την λιτότητα των τελευταίων χρόνων διανύει μια από τις περιόδους μεγαλύτερης ευημερίας της ιστορίας της. Ένα σημαντικό μέρος της ευημερίας αυτής οφείλεται στην αύξηση του χρέους. Τις επόμενες δεκαετίες το χρέος θα πρέπει να μειωθεί ή έστω να αυξάνεται με ρυθμούς μικρότερους από το ΑΕΠ, αυτό σημαίνει επιβράδυνση της βελτίωσης του βιοτικού επιπέδου. 

Διανοητική "πανούκλα"…

Παρά την μέχρι πλήξης ευημερία, ασφάλεια και ελευθερία  οι άνθρωποι στη Δύση είναι θυμωμένοι λόγω της συναισθηματικής ανωριμότητας και μιας  …επιδημίας διανοητικής "πανούκλας"*.  

Ο θυμός αυτός εδράζεται σε πολλά αίτια, μερικά από τα οποία είναι ο εγωισμός, η πλεονεξία και εν γένει η αδυναμία επινόησης περιεχομένου της ζωής μετά την αποκαθήλωση των μεγάλων ιδεολογιών και των θρησκειών.

Ο δυτικός άνθρωπος κέρδισε το στοίχημα να κερδίζει πολλά χρήματα αλλά δεν έμαθε να τα ξοδεύει. Ένας άνθρωπος που δεν ξέρει να ξοδεύει όσο πολλά χρήματα και να έχει, θα έχει πάντα λίγα. 

Η "φούσκα"…

Στις χρηματιστηριακές αγορές η κατάσταση της "φούσκας" είναι αυτή όπου η συντριπτική πλειοψηφία έχει κερδίσει πάρα πολλά, περισσότερα από ότι οι ικανότητες του καθένα και οι γενικές συνθήκες της οικονομίας αιτιολογούν, αλλά θέλουν πολύ περισσότερα γιατί άπαντες κυριεύονται από μια μανία πλεονεξίας.
Φυσικά στο τέλος χάνουν τα πάντα, ακόμη και εκείνα που δεν έχουν… 

Οι συνθήκες "φούσκας" στις αγορές λαμβάνουν χώρα όταν η άσχετη με τις αγορές πλειοψηφία δεν αντέχει να παρακολουθεί μια σχετική μειοψηφία να κερδίζει. Η συμπεριφοριστική αδυναμία αντίστασης στη πλεονεξία είναι τα αίτια των "φουσκών" και των κυκλικών χρηματιστηριακών κρίσεων. Το ίδιο φαίνεται πως συμβαίνει στις περισσότερες εκφάνσεις της ανθρώπινης κοινωνικής δραστηριότητας.

Όταν υπάρχουν πρόθυμοι πελάτες είναι φυσικό να εμφανίζονται χειραγωγοί κερδοσκόποι που υπόσχονται πως θα υλοποιήσουν τις απύθμενες ονειρώξεις της ανθρώπινης βουλιμίας. Στην Ελλάδα εμφανίστηκαν ήδη διάφορα "νούμερα" που φωτογραφήθηκαν με "κίτρινα γιλέκα".

Στις αγορές είναι οι Μάντοφ, Τζων Λω  και στην πολιτική οι Τραμπ, Λεπέν, Μελανσόν, Σαλβίνι που υπόσχονται μαγικές συνταγές όπως π.χ. στην Ιταλία και μείωση των φόρων και αύξηση των κοινωνικών επιδομάτων…

Η Αραβική Άνοιξη 

Στα τέλη της περασμένης δεκαετίας μια απότομη άνοδος των τιμών των τροφίμων πυροδότησε στη Βόρεια Αφρική και τη Μέση Ανατολή μια σειρά εξεγέρσεων που ανέτρεψε τα περισσότερα καθεστώτα της περιοχής. Αιθεροβάμονες φιλελεύθεροι, ρεπουμπλικάνοι και αριστεροί τύπου Ομπάμα εξέλαβαν τις εξεγέρσεις του πλήθους σαν ευκαιρία να στηρίξουν δημοκρατικές διεξόδους στις χώρες αυτές. 

Τα αποτελέσματα ήταν καταστροφικά. Η  Λιβύη έχει διαλυθεί, η Αίγυπτος εξέλεξε φανατικούς ισλαμιστές που άρχισαν να διώκουν, να φυλακίζουν και να βασανίζουν μέχρι που επενέβη ο στρατός και επέβαλε μια κοσμική δικτατορία που σε σύγκριση με το δημοκρατικά εκλεγμένο καθεστώς των Αδερφών Μουσουλμάνων μοιάζει με αξιοπρεπή δημοκρατία. 

Στη Συρία ακολούθησε αιματηρός εμφύλιος και χάρη στην παρέμβαση ξένων το καθεστώς Άσαντ επιβίωσε. Η Αραβική Άνοιξη όμως είχε μια αιτία. H τιμή του σιταριού από 300 δολ. το μπούσελ το 2006 το 2008 εκτινάχθηκε στα 1.300 δολ. για τα νοικοκυριά της Βορείου Αφρικής που ξοδεύουν το 70% του εισοδήματος σε βασικά τρόφιμα όπως το ψωμί αυτό σήμαινε πείνα. Τα κοινωνικά δίκτυα σε ελάχιστο χρόνο μια σπίθα την μετέτρεψαν σε πυρκαγιά… 

Βέβαια η τιμή του σιταριού ένα χρόνο αργότερα έπεσε πάλι, αλλά οι καταστροφικές συνέπειες της Αραβικής Άνοιξης θα ταλανίζουν την περιοχή για δεκαετίες. 

Το "Γαλλικό Φθινόπωρο" με προμετωπίδα τα "κίτρινα γιλέκα" αποδίδεται στη άνοδο της τιμής των καυσίμων λόγω αύξησης της φορολογίας σε μια προσπάθεια της κυβέρνησης Μακρόν να μειώσει την κατανάλωση ορυκτών καυσίμων όπως έχει δεσμευτεί.

Η αύξηση της τιμής των καυσίμων όμως μοιάζει να είναι η αφορμή. 

Ο θυμός… 

Η αιτία είναι ένας θυμός που κυοφορείται στις δυτικές κυρίως κοινωνίες και όσο περνάει ο χρόνος αυξάνεται.  Τα αίτια που συδαυλίζουν αυτό το θυμό είναι πολλά. 

Η οικονομική στασιμότητα για ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού αλλά κυρίως η πολιτισμική στασιμότητα και οι φοβίες  των πληθυσμών που διαβιούν  στις τοπικές κοινωνίες μακριά από τα αστικά κέντρα.  

Ο Τράμπ κέρδισε κατά κράτος στις μεσοδυτικές πολιτείες και κυρίως σε πληθυσμούς μακριά από αστικά κέντρα. Το Brexit πλειοψήφησε στην επαρχία εν αντιθέσει με την περιοχή του Λονδίνου που ψήφισε υπέρ της παραμονής στην Ε.Ε.

Οι πληθυσμοί των αστικών κέντρων έχουν προσαρμοστεί καλύτερα στις πολιτισμικές και οικονομικές συνθήκες της παγκοσμιοποίησης αλλά  και τις ανάγκες υψηλής εξειδίκευσης που απαιτούν οι ραγδαίες τεχνολογικές εξελίξεις. 
Καταφέρνουν και κερδίζουν περισσότερα και το κυριότερο επινοούν την υπαρξιακή και επαγγελματική τους ταυτότητα μακριά από πλαίσια των παραδοσιακών τοπικών κοινωνιών και του έθνους κράτους.  

Οι περισσότεροι Εγγλέζοι του Λονδίνου έχουν περισσότερα κοινά ενδιαφέροντα και συμφέροντα με Αμερικάνους της Νέας Υόρκης, Γερμανούς της Φρανκφούρτης, Ιταλούς του Μιλάνου ή Γιαπωνέζους του Τόκιο, Ινδούς του Βερολίνου  απ΄ότι με Εγγλέζους της επαρχίας του Η.Β. Τα όρια του έθνους κράτους για αυτή τη κατηγορία που αγγίζει μέχρι και το 1/3 του πληθυσμού είναι βρόχοι χωρίς αξία ταυτοτικού προσδιορισμού και της ασφάλειας που προϋποθέτει η ειρηνική διαβίωση.

Η ανερχόμενη μεσαία τάξη υψηλής ειδίκευσης στα αστικά κέντρα της Δύσης χρειάζεται φθηνό εργατικό δυναμικό για υπηρεσίες  που το εξασφαλίζει το διογκούμενο μεταναστευτικό ρεύμα. Είναι φυσικό να είναι φιλικά διακείμενοι προς τους μετανάστες. 

Όμως το  ανειδίκευτο εργατικό δυναμικό της Δύσης δέχεται ισχυρό ανταγωνισμό από τους μετανάστες και τείνει ευήκοα ώτα προς εθνικιστικές φωνές κυρίως αλλά και αριστεριστές που υπόσχονται παραδείσους κλπ.

Η παραδοσιακή μεσαία τάξη όπως λογιστές, τραπεζικοί, μηχανικοί, οδηγοί κλπ. πιέζονται στην ανεργία κυρίως λόγω των τεχνολογικών εξελίξεων και  τους αλγόριθμους που τους υποκαθιστούν. 

Αυτός που φτιάχνει το λογισμικό για την κίνηση των οχημάτων χωρίς οδηγό κερδίζει πολλά, το ίδιο και κάποιες εκατοντάδες ανθρώπων που εγκαθιστούν διάφορες  προσαρμογές. Από την άλλη όμως χιλιάδες οδηγοί μένουν άνεργοι. Εκατομμύρια άλλοι που παρακολουθούν αυτές τις εξελίξεις ανησυχούν πως έρχεται η σειρά τους. 

Όλα αυτά δημιουργούν νευρικότητα και επιθετικότητα όπως ακριβώς νευρικότητα δημιουργούσαν στους αρμενιστές των ιστιοφόρων τα πρώτα ατμόπλοια.

Βέβαια, ακόμη και κάποιος ημιαπασχολούμενος στη Δύση εξασφαλίζει ένα βιοτικό επίπεδο (διατροφή, ψυχαγωγία, ταξίδια, μόρφωση..) που πριν 40-50 χρόνια δεν το εξασφάλιζε  υψηλό στέλεχος του ιδιωτικού τομέα. 

Με 50-60 ευρώ σήμερα πας και έρχεσαι αεροπορικώς Αθήνα Λονδίνο ή Βερολίνο. Με μια ταμπλέτα και μια μικρή συνδρομή κάποιος μπορεί να παρακολουθήσει μαθήματα στα καλύτερα πανεπιστήμια του κόσμου και να λάβει και πιστοποίηση γι’ αυτό. Κάποτε αυτά και άλλα πολλά ήταν μόνο για εκατομμυριούχους.

Τα πράγματα δεν είναι μαύρα ή άσπρα είναι εναλλαγές μαύρου και άσπρου…
Στην καλύτερη από άποψη ειρήνης και ευημερίας περίοδο της Γαλλίας και της Δύσης πολλοί άνθρωποι είναι θυμωμένοι και δυσαρεστημένοι και ακολουθούν δημαγωγούς όπως ο Τράμπ η Λεπέν, Σαλβίνι ή ο Τσίπρας (ή θαυμάζουν εκκολαπτόμενους ολιγάρχες κρυπτοφασίστες όπως ο Ερντογάν, ο Πούτιν, ο Μπολσονάρο… ) που τους παραμυθιάζουν πως υπάρχουν εύκολες λύσεις όπως η επιστροφή στη ασφάλεια του έθνους κράτους, τον προστατευτισμό ή την επιστροφή σε κάποιο χριστιανικό μεσαίωνα προκειμένου να αποφύγουμε τον (ως ένα σημείο πραγματικό κίνδυνο) του ισλαμικού μεσαίωνα.

Αυτό που χρειαζόμαστε είναι να επινοήσουμε και να εμπεδώσουμε ένα νέο συνταγματικό πατριωτισμό που θα ανταποκρίνεται στα δεδομένα της εποχής μας. Μέχρι να προσδιορίσουμε τους όρους αυτού του συντάγματος και αυτοί να γίνουν κατανοητοί και αποδεκτοί θα παλινδρομούμε μεταξύ της φανταστικής ασφάλειας του παρελθόντος και ενός παρόντος του οποίου η απειλή έγκειται στην ταχύτητα των αλλαγών.

Η φαντασία στην εξουσία

Μια πολύ καλή ερμηνεία της πηγής του θυμού στη Δύση έδωσε πριν από λίγες μέρες η διευθύντρια του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου Κριστίν Λαγκάρντ σε μια ομιλία της στην Ουάσιγκτον, όπου προειδοποίησε πως  βρισκόμαστε αντιμέτωποι με μια νέα εποχή οργής και πικρίας. Απέδωσε τα αίτια αυτής της οργής στο συνεχώς αυξανόμενο χάσμα ανάμεσα στις επιθυμίες και την πραγματικότητα.

Διανύουμε περίοδο ευημερίας και ελευθερίας αλλά επειδή τα έχουμε κληρονομήσει από τους πατέρες μας και τις επιλογές που έκαναν πριν 50 και 100 χρόνια τα έχουμε αποκτήσει άκοπα, τα  θεωρούμε δεδομένα και δεν είμαστε σε θέση να τα εκτιμήσουμε. 

Πιστεύετε πως αν είχαν κερδίσει οι Ναζί το Β’ Π.Π. ή οι σταλινικοί τον ψυχρό πόλεμο θα είχαμε τα σημερινά επίπεδα ευημερίας και ελευθερίας; Η χωρίς προσπάθεια ευημερία σε συνδυασμό με την τεχνολογία και τα κοινωνικά δίκτυα διαμορφώνουν έναν ορίζοντα επιθυμιών πολύ ευρύτερο από ότι η επαγγελματική, οικονομική και προσωπική μας πραγματικότητα μπορεί να μας εξασφαλίσει.

Αυτό μας κάνει δυστυχισμένους όπως ακριβώς δυστυχισμένος είναι κάθε άνθρωπος που δεν ξέρει τι θέλει και νομίζει πως θα καλύψει το κενό με την απόκτηση οποιουδήποτε αντικειμένου το οποίο δεν βλέπει σαν άξιο χρήσης αλλά σαν άξιο επίδειξης… 

Στα τέλη της δεκαετίας του ’60 είχαμε νεανικές εξεγέρσεις σε όλο τον κόσμο. Τούτο σε ένα βαθμό οφείλεται στους baby boomers. H αύξηση των γεννήσεων μεταπολεμικά αύξησε το ποσοστό των νέων στο σύνολο του πληθυσμού. Οι δημογραφική αυτή δυναμική έφερε μεγάλες ανατροπές από την σεξουαλική επανάσταση μέχρι την επανάσταση της πληροφορικής.  Κυρίως όμως έφερε οικονομική ευημερία. 

Το 2018 οι επαναστάτες baby boomers του ’68 είναι συνταξιούχοι 70άρηδες και αντί να συνεισφέρουν στην οικονομία, τραβάνε συντάξεις. Οι νέοι καλούνται να σηκώσουν το βάρος. 

Η εξέγερση των "κίτρινων γιλέκων" θυμίζει την πρώτη εξέγερση της μετανεωτερικότητας εκείνη του Μάη του ’68 αλλά από την αντίστροφη πλευρά. Το πνεύμα της εξέγερσης του ’68 το εκφράζει νομίζω η φράση ενός εκ των πρωταγωνιστών της του Ραούλ Βανεγκέμ: "Δεν μας κάνει πια ο κόσμος όπου η εγγύηση να μην πεθάνουμε από την πείνα ανταλλάσσεται με τον κίνδυνο να πεθάνουμε από πλήξη…".

Το ’18 μάλλον αρχίζει να ισχύει το αντίστροφο… Τα χρόνια της πλήξης είναι πίσω όχι όμως και ο συνήθειες και κυρίως η πνευματική νωθρότητα της περιόδου της απόλυτης ασφάλειας και της καταναλωτικής ευημερίας. 

*Διανοητική πανούκλα:  Πρόκειται για έκφραση που επινόησε η στήλη προκειμένου να περιγράψει  καταστάσεις σαν αυτές  που υποστηρίζει κατά κόρον ο Hans Rosling και οι λοιποί συγγραφείς του βιβλίου FactFulNess.

Σε διάφορες ομιλίες που πραγματοποιεί συχνά ο συγγραφέας σε διάφορα μέρη του κόσμου με κοινό φοιτητές, δασκάλους, στελέχη ( όχι άσχετους) θέτει διάφορα ερωτήματα για ζητήματα που θεωρούνται γνωστά. Όπως π.χ.:

Στις χώρες χαμηλού εισοδήματος, τι ποσοστό κοριτσιών τελειώνει σήμερα την πρωτοβάθμια βασική εκπαίδευση; Α) 20%, Β) 40% και Γ) 60%;

Που κατοικεί το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού; Α) Σε χώρες υψηλού εισοδήματος, Β) Σε χώρες μεσαίου εισοδήματος, Γ) Σε χώρες υψηλού εισοδήματος;

Τι ποσοστό του πληθυσμού έχει κάποιο βαθμό πρόσβασης σε ηλεκτρική ενέργεια; Α) 20%, Β) 50%, Γ) 80%;

Πως μεταβλήθηκε τα τελευταία εκατό χρόνια ο ετήσιος αριθμός θανάτων από φυσικές καταστροφές; Α) Υπερδιπλασιάστηκε, Β) Παρέμεινε ο ίδιος, Γ) Μειώθηκε περισσότερο από το μισό;

Υπάρχει ένα πείραμα όπου παρόμοιες ερωτήσεις τίθενται σε χιμπαντζήδες οι οποίοι επιλέγουν όπως είναι κατανοητό μεταξύ Α, Β και Γ εντελώς στη τύχη.

Αυτή η μέθοδος έχει σαν συνέπεια μια επιτυχία της τάξης του 33,3% περίπου.

Λοιπόν, στα δεκάδες παραδείγματα ερωτήσεων σαν τις παραπάνω, το ειδικευμένο κοινό του Ρόσλινγκ σε διάφορες χώρες  απαντά λάθος σε ποσοστό που είναι πολύ υψηλότερο της αποτυχίας των Χιμπαντζήδων. 

Οι άνθρωποι είμαστε θύματα των γενικών εντυπώσεων και των αποσπασματικών πληροφοριών που διαμορφώνουν μια θολή και ανακριβή εικόνα για τον κόσμο και κυρίως για τον εαυτό μας. Με βάση αυτές τις θολές εντυπώσεις αποφασίζουμε για εμάς και την κοινωνία με συνέπειες οι οποίες συχνά είναι ολέθριες. 

Υπάρχει στη φιλοσοφία του Κάντ μια διατύπωση της έννοιας της Αυτονομίας (Για την Αυτονομία έχει μιλήσει πρώτος ο Αριστοτέλης αλλά και ο Κορνήλιος Καστοριάδης, οι σημαντικότεροι φιλόσοφοι της αρχαίας και της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας.

Ο Κάντ όμως της έχει δώσει ένα πιο ριζικό ορισμό. Κατά τον Κάντ (όπως τουλάχιστον το έχω καταλάβει ο ίδιος,  γιατί στις σύνθετες έννοιες οι ερμηνείες είναι αρκετά υποκειμενικές) η έννοια της αυτονομίας είναι πληρέστερη και επαρκέστερη της έννοιας της ελευθερίας. Ελευθερία σημαίνει δικαίωμα επιλογής, ενώ αυτονομία σημαίνει να  γνωρίζεις και τα βαθύτερα κίνητρα- αίτια  των ελεύθερων επιλογών σου. Όπως  συμβαίνει στη ψυχανάλυση όταν τα γνωρίζεις μπορείς να τα ελέγξεις. 

kostas.stoupas@capital.gr 

capital