Η ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗ ΤΗΣ ΕΣΩΤΕΡΙΚΗΣ ΕΜΠΕΙΡΙΑΣ (1)

  W.WINDELBAND, ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ, Β ΤΟΜΟΣ.

 A' Η ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗ ΤΗΣ ΕΣΩΤΕΡΙΚΗΣ ΕΜΠΕΙΡΙΑΣ

Ο μεγάλος Εκκλησιαστικός διδάσκαλος Αυγουστίνος δεν έχει εκθέσει σε κανένα έργο τη φιλοσοφία του ως ολοκληρωμένο σύστημα. Η φιλοσοφία αυτή αναπτύσσεται σχεδόν ευκαιριακά, παράλληλα με την πραγμάτευση διαφόρων – συνήθως θεολογικών ζητημάτων, και βρίσκεται διεσπαρμένη σε ολόκληρο το συγγραφικό έργο του. Η γενική εντύπωση είναι ότι αυτή η πλούσια σειρά στοχασμών κινείται προς δύο διαφορετικές κατευθύνσεις, που διατηρούν τη συνοχή τους μόνο χάρη στην επιβλητική προσωπικότητα του Αυγουστίνου. Ως θεολόγος έχει σε όλες τις έρευνές του σταθερό σημείο αναφοράς την έννοια της Εκκλησίας. Ως φιλόσοφος τοποθετεί στο κέντρο των στοχασμών του τη βεβαιότητα της συνείδησης για τον εαυτό της. Χάρη σε αυτούς τους δύο σταθερούς άξονες εξασφαλίζεται η ροή των προβληματισμών του. Ο πνευματικός κόσμος του Αυγουστίνου μοιάζει με ελλειψοειδές σύστημα, που συγκροτείται με την κίνηση γύρω από δύο κέντρα και αυτή η εσωτερική δυαδικότητα συχνά είναι αντιφατική.

Έργο της ιστορίας της φιλοσοφίας είναι να διακρίνει από αυτό το πλέγμα τις ιδέες χάρη στις οποίες ο Αυγουστίνος υπερβαίνει κατά πολύ την εποχή του και τους επόμενους αιώνες, και γίνεται πρωτεργάτης της σύγχρονης σκέψης. Σε τελική ανάλυση οι ιδέες αυτές βασίζονται στην αρχή της εσωτερικής αυτογνωσίας και σ' αυτήν οφείλουν την πραγματική συνοχή τους. Ο Αυγουστίνος διατύπωσε αυτή την αρχή με καθαρότητα, τη διαμόρφωσε και την πραγματεύτηκε ως αφετηριακό σημείο της φιλοσοφίας. Με την επίδραση των θρησκευτικών-ηθικών αναγκών το μεταφυσικό ενδιαφέρον – σιγά σιγά και σχεδόν απαρατήρητα– μετατοπίστηκε από τη σφαίρα της εξωτερικής πραγματικότητας στη σφαίρα της εσωτερικής ζωής. Βασικοί συντελεστές που διαμόρφωναν την αντίληψη για τον κόσμο δεν ήταν πια οι έννοιες της φυσικής αλλά έννοιες από τη σφαίρα της ψυχής. Ο Αυγουστίνος ανέλαβε να προβάλει συνειδητά αυτό το γεγονός, που καθαυτό είχε συντελεστεί ήδη στο έργο του Ωριγένη και του Πλωτίνου. 

Ο προσανατολισμός στην εσωτερική εμπειρία αποτελεί και την ιδιομορφία του ως συγγραφέα. Ο Ιερός Αυγουστίνος είναι αριστοτέχνης στην αυτοπαρατήρηση και την αυτοανάλυση. Έχει μια μοναδική δεξιοσύνη στην περιγραφή ψυχικών καταστάσεων, που είναι αξιοθαύμαστη όσο και η ικανότητά του να αναλύει τις εσωτερικές διεργασίες και να παρουσιάζει ασυγκάλυπτα τα συναισθήματα και τις ορμές. Ακριβώς γι' αυτό όλες οι εποπτείες με τις οποίες η μεταφυσική του επιχειρεί να «συλλάβει» το σύμπαν προέρχονται αποκλειστικά από αυτή την πηγή. Έτσι, σε σύγκριση με την ελληνική φιλοσοφία αρχίζει τώρα μια νέα εξέλιξη, που βέβαια στον Μεσαίωνα δεν προχώρησε πολύ πέρα από το σημείο όπου είχε φτάσει ο Αυγουστίνος. Η εξέλιξη αυτή ολοκληρώνεται μόνο στους νεότερους χρόνους. 

1. Αυτό φαίνεται καθαρά ήδη στη διδασκαλία του Αυγουστίνου για το αφετηριακό σημείο της φιλοσοφίας. Ακολουθώντας μια πορεία ανάλογη με την εξέλιξη της προσωπικότητάς του, ο Αυγουστίνος αναζητά τη βεβαιότητα της γνώσης μέσα από την αμφιβολία, σε ένα δρόμο που τον είχαν ανοίξει οι θεωρίες του σκεπτικισμού. Φύση θερμόαιμη, με ακατασίγαστη δίψα για ευτυχία, προσπάθησε αρχικά να απαντήσει στην αμφιβολία του με βάση της σωκρατικό αίτημα ότι η κατοχή της αλήθειας (που χωρίς αυτήν δεν είναι δυνατό να υπάρχει ούτε και η πιθανότητα) είναι απαραίτητη προϋπόθεση της ευτυχίας και γι' αυτό πρέπει να θεωρείται κάτι εφικτό. Ο Αυγουστίνος επιμένει με έμφαση στο ότι ακόμη και ο σκεπτικισμός – που αρνείται την εξωτερική πραγματικότητα του περιεχομένου της αισθητηριακής αντίληψης ή τουλάχιστον θεωρεί ότι το πρόβλημα παραμένει ανοιχτό – δεν μπορεί να αμφισβητήσει την εσωτερική ύπαρξη της εντύπωσης. Δεν αρκείται όμως στις σχετικιστικές ή θετικιστικές υποδηλώσεις αυτής της διαπίστωσης. Απεναντίας, ξεκινά από αυτές για να προχωρήσει νικηφόρα ως τη βεβαιότητα. Με την αισθητηριακή αντίληψη δεν μας δίνεται μόνο κάποιο περιεχόμενο, που η αυθεντικότητά του είναι δυνατό να αμφισβητηθεί προς τη μια ή την η την άλλη κατεύθυνση, αλλά συνάμα και η πραγματικότητα του υποκειμένου που αντιλαμβάνεται. Αυτή η βεβαιότητα της συνείδησης για τον εαυτό της προκύπτει κατά κύριο λόγο από την ίδια την αμφιβολία. Καθώς αμφιβάλλω ξέρω ότι εγώ που αμφιβάλλω υπάρχω. Έτσι, η ίδια η αμφιβολία περιέχει την πολύτιμη αλήθεια ότι το ον που έχει συνείδηση είναι πραγματικό. Ακόμη και αν βρίσκομαι σε πλάνη ως προς όλα τα άλλα, σε τούτο δεν είναι δυνατό να πλανιέμαι: γιατί από τη στιγμή που βρίσκομαι σε πλάνη πρέπει και να υπάρχω.

Αυτή η θεμελιακή βεβαιότητα εκτείνεται σύμμετρα σε όλες τις συνειδησιακές καταστάσεις (cogitare), και ο Αυγουστίνος προσπαθεί να δείξει ότι στο ενέργημα της αμφιβολίας περικλείονται όλες οι καταστάσεις της συνείδησης: Όποιος αμφιβάλλει ξέρει όχι μόνο ότι είναι ζωντανός αλλά και ότι θυμάται, ότι γνωρίζει και ότι θέλει, αφού η αμφιβολία του βασίζεται σε προηγούμενες παραστάσεις του. Κατά τη στάθμιση των αμφιβολιών του ξεδιπλώνεται η νόηση, η γνώση, η κρίση του· και το κίνητρο της αμφιβολίας του είναι η αναζήτηση της αλήθειας. Ο Αυγουστίνος, παρόλο που δεν επιμένει ιδιαίτερα σε αυτό ούτε προχωρεί στη συναγωγή απώτερων συμπερασμάτων, δείχνει με το παραπάνω παράδειγμα πόσο βαθιά γνώριζε τον ψυχικό βίο του ανθρώπου, αφού τις διαφορετικές ψυχικές δραστηριότητες δεν τις θεωρεί ανεξάρτητες σφαίρες αλλά αδιάσπαστα ενωμένες πλευρές ενός και μόνο ενεργήματος. Κατά τον Αυγουστίνο -που με την άποψή του αυτή υπερέχει όχι μόνο σε σχέση με τον Αριστοτέλη αλλά και σε σχέση με τους νεοπλατωνικούς- η ψυχή είναι η ενιαία ζωντανή ολότητα της προσωπικότητας, που χάρη στην αυτοσυνείδησή της έχει τη βεβαιότητα ότι η δική της πραγματικότητα είναι η πιο αδιαμφισβήτητη αλήθεια.

Συνεχίζεται