ΤΟ "ΤΡΙΤΟ ΔΙΠΛΑΣΙΑΖΕΙ" (1)

Το Πνεύμα στην Θεολογία τής ιστορίας τού Ιωακείμ της Φλώρας.

του Antonio Stagliano.

        

  Η φιγούρα του Ιωακείμ της Φλώρας επέστρεψε τής μόδας πρίν λίγα χρόνια λόγω της τριπλής μνημονεύσεως που είχε εκ μέρους τού Barack Obama κατά την διάρκεια τής εκλογικής του εκστρατείας για την Προεδρία των Η.Π.Α. "Δάσκαλος τού σύγχρονου πολιτισμού" και "εμπνευστής ενός πιό σωστού και δικαιου κόσμου", έτσι όρισε τον Αββά, ο νέος πρόεδρος. Έναν Θεολόγο ο οποίος έζησε τον ΧΙΙ αιώνα (πέθανε στις 30 Μαρτίου 1202), αναφερόμενος φυσικά σ'εκείνο το ουτοπικό όραμα της ιστορίας που τον κατέστησε διάσημο σ'όλον τον κόσμο. Μία εννοιολόγηση της ιστορίας ανοιχτή στην ελπίδα η οποία, από το ένα μέρος, δέν αφαιρείται από την πτώση τού κόσμου, αλλά από το άλλο θεωρεί σωστό να αξιολογήσει την δυναμικότητα που υπάρχει έμφυτη στην ιστορική πορεία, παρότι παροδική και εφήμερη! Ο De Lubac παρότι κριτικός και αυστηρός απέναντι στον εξηγητή και Θεολόγο Αββά, δέχεται την μεγάλη του αξία: το ότι εναπόθεσε στην ιστορία, μία προφητική κίνηση εντελώς νέα, και μία πολιτισμική πρόοδο η οποία, μέσω αναπτύξεων, διαφοροποιήσεων, μεταμορφώσεων, από τον ΧΙΙ αιώνα έφτασε μέχρι των ημερών μας. Υπάρχει μία "κληρονομιά και υπάρχουν και πνευματικοί απόγονοι του Ιωακείμ", είπε! Η βεβαίωση τού πνεύματος τής πτωχείας με μιά πιό πλατειά διάδοση τής θρησκευτικής ζωής θα έφερνε εκείνη την ηθικο-πνευματική ανανέωση τής "τρίτης εποχής" τού Ιωακείμ, την εποχή του Πνεύματος!

          Το ίδιο και ο σημαντικός Y. Congar: "την εποχή του γράμματος θα διαδεχθεί η εποχή της ελευθερίας του πνεύματος, ένα Σάββατο καθαρής ευχαριστίας!" Εκείνο που συνήθως ήταν προορισμένο στην εσχατολογία στο τέλος της ιστορίας, εισάγεται μέσα στην ιστορία σαν αντικείμενο μίας αναμονής, μίας ελπίδος. Σ'αυτή την εποχή με μία θρησκεία ελεύθερη και πνευματική, θα υπάρχει ακόμη μία ιεραρχία και τα Μυστήρια, αλλά πνευματοποιημένα, πιό κοντά στον τύπο του Ιωάννη παρά σ'εκείνον του Πέτρου. Η έλευση αυτής της εποχής είναι επικείμενη!

          Για τον W. Kasper: "εάν κατ'αρχάς αυτή η ανανέωση και αυτή η πρόοδος σήμαινε την αναμονή τών μοναχών σαν μία ανανέωση της εκκλησίας, πολύ γρήγορα οι ιδέες του Ιωακείμ εκκοσμικεύτηκαν. Η ιδέα τής προόδου και οι μοντέρνες ουτοπίες παρουσιάζουν έναν αιτιατό δεσμό με παρόμοιες θέσεις. Τροποποιημένες στην μορφή οι ιδέες του Ιωακείμ επαναπροωθούνται απο τον Λέσσινγκ, τον Κάντ, τον Μάρξ όπως επίσης και απο την ονειρική παραίσθηση του τρίτου Ράιχ, με τους εφιάλτες που το συνόδευσαν στον αιώνα μας. Πρόκειται όμως για ιδέες ή αποσπάσματα σκέψεων του Ιωακείμ, τα οποία παρουσιάζονται και σε πολλά θεολογικά ρεύματα και σε κινήματα ανανέωσης στο εσωτερικό της εκκλησίας" (Ο Θεός του Ιησού Χριστού σ. 281...)

          Πρόκειται λοιπόν για μία "Θεολογία της ιστορίας" η οποία ανεπτύχθη σαν μία ειδική συμφωνία η οποία μεταγράφει στον χρόνο την μελωδία τού Αιωνίου και μας επιτρέπει να συλλάβουμε στην Θεία ζωή τα μυστηριώδη βάθη των ιστορικών γεγονότων, όπως επίσης και την πρόοδο της Φύσεως, εκείνης της αναβάσεως τής ανθρωπότητος πρός μία πιό έντονη ανθρωποποίηση και πνευματικοποίηση που έπρεπε προφητικά να αναγνωρίσουμε μέσα στα δράματα τών υπάρξεων και τών εποχών, τα οποία-στο διεισδυτικό βλέμμα αυτού που παρατηρεί τους δυναμισμούς τής ιστορίας στο φώς τής αποκαλύψεως του Θεού-γίνονται φιγούρες πλήρεις αινιγματικών νοημάτων, που χρήζουν ερμηνείας και κοινωνικοποιήσεως με τον σκοπό να κατευθυνθεί η ανθρώπινη περιπέτεια πρός κορυφές αρμονίας, δικαιοσύνης, νέας αδελφότητος, ελευθερίας απο όλες τις δεσμεύσεις του παρελθόντος, διανοίγοντας την στην ελπίδα μίας καθολικής και παγκόσμιας ειρήνης!

         
 1. Ο Αββάς της Καλαβρίας  "με το προφητικό χάρισμα".

       
   Ο Ιωακείμ απέρριψε καθαρά τον τίτλο τού Προφήτη για να αποφύγει διφορούμενες ερμηνείες τής αποστολής του! Η διάσημη επιγραφή του παραδείσου του Δάντη "lucemi da lato il Calavrese Giovacchino di Spirito Profetico dotato" (ΧΙΙ vv. 139-141). [Με φώτισε πλαγίως ο Καλαμπρέζε Ιωακείμ με το χάρισμα της προφητείας], παραμένει γεμάτη σημασία: η προφητεία του ερμηνεύεται σαν "όραμα", σαν ένα "όνειρο με ανοιχτά μάτια", πραγματοποιημένο στην Θεία δύναμη τού Λόγου τού Θεού, μία ανακάλυψη όλο και πιό πολύ σαν μία ζωοποιός ενέργεια του Πνεύματος στην ιστορία των ανθρώπων. Μία προφητεία σαν αποκάλυψη λοιπόν, δηλαδή σαν φανέρωση ενός σχεδίου το οποίο είναι σπάσιμο και αποσύνδεση, το τέλος των στολιδιών του παρόντος και κεραυνοβόλος δυναμισμός πρός το νέο, πρός το μέλλον. Δέν είναι τυχαίο ότι ο Ernst Bloch, Πατέρας τής πιό συστηματικής και ουτοπικής σκέψης του εικοστού αιώνος, έδωσε μεγάλη προσοχή στο έργο του, θεωρώντας τό όραμα τού Αββά σαν "την κοινωνική ουτοπία", με την πιό μεγάλη επιρροή του Μεσαίωνος. Η ανάγνωση του Μπλοχ είναι ιδιαιτέρως ιδεολογικοποιημένη, αλλά παρ'όλα αυτά συλλαμβάνει μία ουσιώδη πλευρά απο την ανάγνωση της ιστορίας του Ιωακείμ, σαν προοδευτική και βαθμιαία πραγματοποίηση της Βασιλείας του Θεού: "άσκησε με συνέπεια την πλήρη μετατόπιση της Βασιλείας του Φωτός απο το επέκεινα, και απο την παρηγοριά τού επέκεινα, στην ιστορία, παρότι μόνον σ'ένα δικό της τελικό στάδιο" . Εντελώς διαφορετικά από τον Moro και τον Campanella -οι οποίοι τοποθέτησαν σε ένα μακρυνό νησί την ιδανική τους κοινωνία- ή ακόμη και από τον Αυγουστίνο, ο οποίος μετέφερε το ιδανικό στην υπερβατικότητα, "στον Ιωακείμ αντιθέτως η ουτοπία φαίνεται, όπως και στους προφήτες, αποκλειστικά στον τρόπο και σαν κατάσταση ενός Ιστορικού μέλλοντος, έτσι ώστε η βασιλεία του Χριστού στον Ιωακείμ ανήκει τόσο ριζικά σ'αυτόν τον κόσμο όπως σε κανένα άλλο μέρος αρχής γενομένης απο τον Χριστιανισμό τής προέλευσης!"

         «Ο Ιωακείμ δέν ενδιαφερόταν στην κάθαρση τής Εκκλησίας ή ακόμη και του κράτους απο τα λάθη τους, αλλά να τα καταργήσει. Το Ευαγγέλιο ήταν ήδη σβυσμένο και ξανάναψε ένα νέο φώς (Lux nuova) χύθηκε σ'αυτό, του τρίτου βασιλείου: Ο Ιωακειμισμός πάλεψε ενεργητικά εναντίον των κοινωνικών αρχών ενός Χριστιανισμού ο οποίος αρχής γενομένης απο τον Παύλο, δέθηκε με χίλιους συμβιβασμούς στην κοινωνία των τάξεων μέχρι την θανάσιμη έχθρα τού δευτέρου βασιλείου, δηλαδή του Βασιλείου των ιερέων εναντίον του τρίτου Βασιλείου, με την σημασία του Ιωακείμ το οποίο δέν γίνεται κατανοτό και εάν γίνει κατανοητό τότε κατασυκοφαντείται.

          Ακριβώς αυτό το "γείωμα" του ουτοπικού ιδανικού, εμποδίζει όλες τις πλευρές τής αλλοτριώσεως εκείνης της θρησκείας η οποία προσλαμβάνει την μορφή τής παρηγοριάς απέναντι στο υπαρκτό! Η παρηγορητική πίστη αφήνει τα πάντα αμετάβλητα και είναι η λειτουργία τού status quo στην βαρβαρότητά του. Δέν δίνει ώθηση για την ανανέωση, δέν ανοίγει τους οφθαλμούς στην δυστυχία τής ζωής, αδυνατίζοντας την επιθυμία μίας ιστορικής μεταμόρφωσης η οποία μπορεί να καταναλωθεί στο σήμερα και οδηγεί στην ανατροπή των υλικών συνθηκών οι οποίες πιέζουν και ταπεινώνουν την αξιοπρέπεια του ανθρώπου. Αντιθέτως η ουτοπία του Ιωακείμ είναι κοινωνική, η δική του Πόλις του Θεού ερευνά προσεκτικά τους θεσμούς που υπηρετούν το κέρδος και την εκμετάλλευση και ασκεί απέναντι στους Εβραίους και τους Εθνικούς εκείνη την αναγκαία ενοχή η οποία είναι ξένη σε μία εκκλησιαστική διεθνή. Γι'αυτό η κοινωνική αναμονή την οποία είχε τοποθετήσει ο Ιησούς στον μελλοντικό αιώνα και την οποία η Εκκλησία είχε μειώσει σε υποκρισία και κενά λόγια, εδώ λαμβάνεται στα σοβαρά όπως ποτέ πρίν. Σε μία εποχή μεγάλης έντασης, σαν ένας προάγγελος της μεταστροφής, ο Ιωακείμ υψώνεται σαν ένας νέος Amos (Άμως) για να κηρύξει ενάντια σε κάθε εξουσία ένα Θεό ο οποίος φροντίζει τους φτωχούς. Ο δικός του Γιαχβέ είναι ένας Θεός της φωτιάς ο αυθεντικός Θεός της Βίβλου ο οποίος είναι μία απειλή για κάθε Φαραώ, ο Θεός τού ηφαιστείου του Σινά ο οποίος μεταμορφώνεται στον Θεό τής απευλευθερώσεως και της εξόδου απο την σκλαβιά».

          Πέραν της μονόπλευρης και ιδεολογικοποιημένης ερμηνείας του Μπλοχ, η έννοια του Πνεύματος στον Ιωακείμ παντρεύεται με την κοινωνική ουτοπία η οποία εάν κατανοηθεί σωστά, εκφράζει τις δυνατότητες τις τοποθετημένες στην ιστορία τού Χριστιανικού Θεού, το πνεύμα dominum et vivificantem, τον Θεό της ζωής, το πλησίασμα του οποίου στον άνθρωπο δέν είναι ο καρπός της ανθρώπινης ανάγκης να διανοίξει στο άπειρο (ενάντια σε κάθε άθεο οραματισμό, περασμένο και μοντέρνο), αλλά το επακόλουθο της αιωνίου απόφασής του να αγαπήσει μέχρι του σημείου να ταυτιστεί με τον άνθρωπο, γενόμενος άνθρωπος αυτός ο ίδιος στον Υιό και προσφερόμενος στον άνθρωπο, στο Πνεύμα, για την πραγματοποίηση του σχεδίου του τής αγάπης το οποίο θα ολοκληρωθεί στο τέλος, πέραν αυτής της ιστορίας, παρότι έχει σ'αυτή την ιστορία την πραγματική του πρόγευση.

          Έτσι η σκέψη τής ιστορίας και τής αναπτύξεώς της διακλαδώνει (χωρίς να συγχύζεται) με την σκέψη του Χριστιανικού Θεού, την Τριαδική σκέψη του Θεού. Η Τριάδα δέν είναι τόσο -για τον Ιωακείμ- το δύσκολο δόγμα το οποίο προσπαθεί να επεξεργαστεί η έννοια, αλλά είναι πάνω απ'όλα η απλούστατη αλήθεια της Θείας συντροφιάς, πιστή, σταθερή, στην ιστορική πορεία του ανθρώπου, η πιό ισχυρή δύναμις τής πορείας τού ανθρώπου πρός συνθήκες νέες, πιό δίκαιες, πιό ανθρώπινες, διότι πιό πνευματικές. Η Θεία οικονομία, μετεγραμμένη και κωδικοποιημένη στις Γραφές, δέν είναι πλέον βαλσαμωμένη στο γραπτό χαρτί: συνεχίζει μέσα στην ανθρώπινη ιστορία, της οποίας η πλήρης σημασία είναι συμβολικά και προκαταβολικά, αποθηκευμένη στα ιερά κείμενα, όπου όλα είναι η μορφή τής σωτηρίας η οποία πραγματοποιείται εν μέσω της ιστορικής ταραχής διά του Αγίου Πνεύματος, φορέως των βαθύτερων δυναμισμών των ιστορικών εξελίξεων.

Συνεχίζεται.

ΣΧΟΛΙΟ: "Y. Congar: «την εποχή του γράμματος θα διαδεχθεί η εποχή της ελευθερίας του πνεύματος, ένα Σάββατο καθαρής ευχαριστίας»!" Οπως βλέπουμε η ευχαριστιακή εκκλησιολογία τού Ζηζιούλα, γιά τήν οποία διεκδικεί μιά θέση στό Πάνθεον τής Θεολογίας ριζώνει στήν αίρεση τού Ιωακείμ, στήν υποτιθέμενη τρίτη εποχή, τής οικονομίας τού Αγίου Πνεύματος. Εισάγει καινά δαιμόνια όπως όλοι οι σημερινοί διανοούμενοι καί μέ τό ικανότατο συνεργείο του τά συναρμολογεί μέσα στήν εκκλησία βαφτίζοντάς τα ορθόδοξα.

Αμέθυστος.