Κυβερνητική, ή η μεταφυσική της μηχανής (2)

Συνέχεια από  :  Δευτέρα 18 Μαίου 2020

Kybernetik oder Die Metaphysik einer Maschine

Κυβερνητική, ή η μεταφυσική της μηχανής (2)

Του Max Bense

Η επέκταση που έφερε η κυβερνητική

Με αυτά που αναφέραμε μέχρι στιγμής φτάσαμε σε εκείνη την θεωρία, που ο Norbert Wiener δημοσίευσε το 1949 υπό τον τίτλο: «Cybernetics – or Control and Communication in The Animal and The Machine», δηλαδή Κυβερνητική-ή έλεγχος και επικοινωνία στο ζώο και στην μηχανή. Ο N. Wiener είναι ένας Αμερικανός μαθηματικός, που είχε σπουδάσει στη Göttingen και τώρα είναι καθηγητής στο Massachusetts Institute of Technology. Η λέξη κυβερνητική προέρχεται από μια ελληνική λέξη, η ρίζα της οποίας σημαίνει πηδάλιο. Gubernator είναι η λατινική λέξη που σημαίνει κυβερνήτης (πηδαλιούχος). Ο υπότιτλος δηλώνει πως ο Wiener επεξεργάζεται την μοντέρνα τεχνική ηλεκτρονικού ελέγχου και μετάδοσης ειδήσεων - Control and Communication. Ιδιαίτερη προσοχή όμως δίνει στις ηλεκτρονικές υπολογιστικές μηχανές. Με τους στοχασμούς πάνω στα θέματα αυτά, ο Wiener σκοπεύει να διαπιστώσει ποιες διαδικασίες, οι οποίες μπορούν να διεξαχθούν από τα τεχνικά μέσα και είναι απομονωμένες από τις υπόλοιπες, είναι ταυτόσημες στον άνθρωπο και στην μηχανή. Η χρήση που κάνει της μοντέρνας λογικής, μαθηματικών, φυσικής, ψυχολογίας, φυσιολογίας, ψυχιατρικής, ανθρωπολογίας, κοινωνιολογίας και της μεταφυσικής, καθιστούν το έργο του ένα θεμελιώδες βιβλίο της μοντέρνας φιλοσοφίας της φύσης και της τεχνολογίας. Το καθιστούν παράδειγμα αυτού που θέλουμε να ονομάσουμε μετατεχνολογία. Η τεχνολογία ήταν μέχρι τώρα ένα φαινόμενο της επιφάνειας της κατοικημένης και κατοικήσιμης σφαίρας: αυτό όμως που παρουσιάζεται ενώπιον μας είναι μια τεχνολογία του βάθους. Βιώνουμε την διείσδυσή της στις λεπτές δομές του κόσμου, στα άυλα συστατικά του, όπου τα παθολογικά της χαρακτηριστικά είναι πιο βαθιά κρυμμένα και για τον λόγο αυτό πιο επικίνδυνα. Η επέκταση της σύγχρονης τεχνολογίας που επέφερε η κυβερνητική σημαίνει λοιπόν την επέκτασή της κάτω από δέρμα του κόσμου. Η τεχνολογία λοιπόν δεν μπορεί πλέον να θεωρηθεί απομονωμένη (αντικειμενοποιημένη) από την λειτουργία του κόσμου, και τις κοινωνικές, ιδεολογικές και ζωτικές πτυχές του κόσμου. Συμπεριλαμβάνει τα πάντα, και έχει προσλάβει ένα ενισχυμένο καταναλωτικό χαρακτήρα. Η λογοτεχνία, η τέχνη, η μουσική προσλαμβάνουν τα χαρακτηριστικά της, ακριβώς όπως από τον Γαλιλαίο και μετά τα είχε προσλάβει η επιστήμη, η ιατρική και η αρχιτεκτονική. Το αργότερο από την εποχή του Διαφωτισμού, οι κοινωνικές και οι πολιτικές διαδικασίες προσαρμόζονται στις δομές της τεχνολογίας.

Αυτή η εισβολή της τεχνολογίας σε ζώνες που ήταν προηγουμένως απροσπέλαστες, και η μετατροπή της σε μετατεχνολογία, η οποία θολώνει διαρκώς την διαχωριστική γραμμή μεταξύ των λεγόμενων υλικών και μη-υλικών περιοχών, αποδεικνύεται από το εξής γεγονός: οι μηχανές που λειτουργούν βάσει της κυβερνητικής, για τις οποίες μιλά ο Wiener, δεν κατασκευάστηκαν απλά με την συνεργασία λογικών, μαθηματικών και τεχνικών, όπως το παρουσιάζει στην εισαγωγή του βιβλίου του (μια εισαγωγή με χαρακτήρα ιστορίας του προγράμματος και των ιδεών που οδήγησαν μέχρι εκεί), και όπως υπονοεί στην μετάφραση των λογικών και μαθηματικών διαδικασιών σε τεχνικές λειτουργίες, αλλά οι λειτουργίες αυτές αντιστοιχούν σε μερικές χαρακτηριστικές ικανότητες της ανθρώπινης συνείδησης, όπως η μνήμη. Μίλησα για «λειτουργίες της μνήμης», όχι για «μνήμη». Αυτό σημαίνει ότι θέλω απλά να πω, πως οι κυβερνητικές μηχανές αναπαράγουν λειτουργίες, η τυπική πορεία των οποίων αντιστοιχεί στην λειτουργία, μέσω της οποίας μπορούμε να καταλάβουμε την δόμηση της μνήμης στην ανθρώπινη συνείδηση. Δεν χρειάζεται να τρομοκρατηθούμε. Κάθε γνώστης της ψυχανάλυσης ξέρει, ότι υπάρχει ένας μηχανισμός της ζωτικής, συναισθηματικής και διανοητικής μας ζωής. Ο μηχανισμός αυτός ελέγχει την απώθηση, τα συμπλέγματα, την εξιδανίκευση των σεξουαλικών συμβόλων στα όνειρα, κτλ. Η γνώση αυτού του μηχανισμού έχει μεγάλη θεραπευτική αξία, όπως το απέδειξε ο Freud και η σχολή του. Αν κατανοηθεί ότι η λειτουργία της μνήμης συνίσταται στην αποθήκευση σημάτων, η τεχνική αυτή ορολογία διευκολύνει κατευθείαν την μετάβαση από τις λειτουργίες της συνείδησης στις λειτουργίες των τεχνικών κατασκευών. O Henri Bergson διακρίνει στο διάσημο βιβλίο του «Materie et memoire», που εκδόθηκε το 1896, δυο είδη μνήμης. Στο σημείο αυτό θα μας έλεγε ότι μόνο η εντός της συνείδησης επανάληψη μιας λειτουργίας η οποία κατέστη αυτόματη -το πρώτο είδος μνήμης- και όχι η δημιουργία των εικόνων στην μνήμη -το δεύτερο είδος μνήμης- θα μπορούσε να αναπαραχθεί με τεχνικά μέσα. Στη «Δίκη» του Κάφκα υπάρχει η πρόταση: «Το γύρισμα του κλειδιού στην κλειδαριά θύμισε στο Κ. ότι πολύ σύντομα θα ήθελε να φύγει»(σελ. 174). Εδώ λειτουργεί χωρίς αμφιβολία η μνήμη πρώτου είδους. Το μεγάλο έργο του Marcel Proust «Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο», φαίνεται πως υπονοεί το δεύτερο είδος, το οποίο χαρακτηρίζει ως «μια υπόθεση της τύχης», «memoire involontaire». Θέλω εδώ να επισημάνω, ότι το πρόγραμμα του Balzac για την comedie humaine, που είναι ένα πρόγραμμα λογοτεχνικό και κοινωνιολογικό ταυτόχρονα, όπως και ο τρόπος, που ο κύκλος του Proust, αντιλαμβάνεται τον temps perdu (χαμένος χρόνος) ως ένα λογοτεχνικό και μεταφυσικό πρόγραμμα, μπορεί να θεωρηθεί ως σημάδι της διείσδυσης των μετατεχνολογικών δομών στο μυθιστόρημα. Η ερμηνεία των εικόνων της μνήμης στο έργο του Proust, όπως μας την έδωσε ο Walter Benjamin το 1939, ο οποίος χρησιμοποίησε την ψυχανάλυση για την εργασία αυτή, στηρίζει την τοποθέτησή μας.

Ας επανέλθουμε όμως στην κυβερνητική. Είναι πολύ πιθανό, όπως το παρουσιάζει ο Bergson ότι η ύλη δεν έχει μνήμη. Υπάρχουν όμως ελεγχόμενες, λεπτές ηλεκτρονικές λειτουργίες συλλέκτες που βασίζονται στην τεχνολογία των ηλεκτρονικών λυχνιών, που μπορούν να αναπαραγάγουν όλα όσα εντός της μνήμης στηρίζονται σε ένα εκλεπτυσμένο μηχανισμό των ηλεκτρικών σημάτων, και τα οποία υπάγονται στην περιορισμένη κατηγορία της μετάδοσης σήματος, της Communication, όπως θα το έλεγε ο Wiener. Το εντυπωσιακό απόσπασμα του βιβλίου του «Computing Machines and the Nervous System», είναι από αυτή την άποψη εκπληκτικό. Στους ηλεκτρονικούς υπολογιστές και αναλυτές λαμβάνει χώρα η αποθήκευση των σημάτων της διάνοιας, η οποία αν και έχει πολύ σύντομους χρόνους λειτουργίας, αντιστοιχεί στην λειτουργία του πρώτου είδους μνήμης κατά Bergson. Ας φανταστούμε για μια στιγμή, μια παγωμένη, χωρίς ανθρώπους γη, και κάπου, σε ένα καλά προφυλαγμένο μουσείο, όλες τις μηχανές που κάποτε κατείχε ο άνθρωπος. Μεταξύ αυτών των μηχανημάτων ας φανταστούμε ότι βρίσκουμε και έναν τελειοποιημένο υπολογιστή, αλλά κανένα βιβλίο, τίποτα γραπτό. Και τώρα μπορούμε να υποθέσουμε ότι μέσα σε αυτή την μηχανή είναι αποθηκευμένο ένα μέρος των αφηρημένων γνώσεων. Ένα ον από κάποιο άλλο άστρο θα ήταν σε θέση να αποσπάσει από αυτό το νεκρό κατασκεύασμα τμήματα της γνώσης μας.

Συνεχίζεται

Aμέθυστος