Ο ΒΑΣΙΛΙΑΣ ΚΑΡΝΑΒΑΛΟΣ

Άρθρο του Renzo Giorgetti                                                     
Μετάφραση: Ιωάννης Αυξεντίου

Μέσα στο πλαίσιο του Λειτουργικού Ημερολογίου, μία ιδιόμορφη εορτή, το Καρναβάλι, καταλαμβάνει μία εντελώς ιδιαίτερη θέση. Αποκλεισμένο από την κατηγορία των ιερών εορτών, ωστόσο ακόμη παρών, ανέκαθεν έπαιζε ένα ρόλο στενά συνδεδεμένο με τη ζωή και το πεπρωμένο της κοινότητας. Κάθε χρόνο, πριν από τη Σαρακοστή και τις θυσίες της και πριν από την ανανέωση του Πάσχα, όλος ο πληθυσμός συγκεντρώνεται και γιορτάζει, σε αυτό ένα συλλογικό τελετουργικό θέαμα, την αναστολή από τους συνηθισμένους  περιορισμούς του και την απελευθέρωση των ενεργειών τους. 

Την περίοδο του vacuum (κενού) μεταξύ μιας εποχής του χρόνου που τελειώνει (Σ.τ.Μ. στα αρχαία χρόνια ως αρχή του χρόνου υπολογιζόταν η Εαρινή Ισημερία) και μιας άλλης που έρχεται για να πάρει την θέση της, οι συνηθισμένοι κανόνες της κοινωνικής ζωής δεν έχουν πια αξία και αφήνουν τη θέση τους σε νόμους εντελώς ιδιαίτερους, έτσι, ενώ η κοινότητα ‘τρελαίνεται’, ο χρόνος της αναστολής ξοδεύεται και η τάξη στο τέλος επανέρχεται. 

Το καρναβάλι, κληρονομιά παλαιότερων λατρειών, δεν έχει απαγορευθεί, αλλά αντίθετα προσαρμόστηκε στις νέες συνθήκες, διατηρώντας όμως την αυθεντική του έννοια. Κάθε κοινωνία που βασίζεται πάνω στην τάξη συναντά, στη διαδρομή της, αναπόφευκτες στιγμές φθοράς. Συνεπώς, έχει ανάγκη να συνεχίσει να διατηρεί την αρμονία της με εξαίρεση ιδιαίτερες στιγμές αναπροσαρμογής, στις οποίες οι κανόνες προσωρινά ανατρέπονται. Είναι ακριβώς ορισμένες περίοδοι του χρόνου, που χαρακτηρίζονται από το γεγονός ότι είναι σημείο περάσματος εποχών και κύκλων, οι οποίες είναι οι πιο κατάλληλες να φιλοξενήσουν αυτές τις εκδηλώσεις. Έτσι, για παράδειγμα, λίγο πριν τα Χριστούγεννα και το τέλος του ηλιακού έτους ήταν σύνηθες να εορτάζονται οι λεγόμενες ‘Ελευθερίες του Δεκεμβρίου’ έτσι όπως τον Ιανουάριο οι  Έορτές των Γαϊδάρων’ και  οι  ‘Εορτές των Τρελών’, οι οποίες το Μεσαίωνα αποτελέσαν μία εκτονωτική  βαλβίδα για όλη την κοινωνία.

Σήμερα, η εξαφάνιση ή μείωση όλων αυτών των καρναβαλικών εορτών μας δείχνει καθαρά ότι κάτι συνέβη στο σώμα και στην ψυχή της κοινωνίας που αφορά την ίδια την ουσία της. Η ερμηνεία που μπορεί να δοθεί είναι ότι έναν καιρό παρόμοιες εορτές αποτελούσαν μία νησίδα αταξίας μέσα σε ένα σύμπαν τάξης, ενώ τώρα, αντίθετα, έχοντας εισβάλει η αταξία μέσα στον κόσμο, έγιναν άχρηστες  και χωρίς έννοια. Οι εορτές της προσωρινής αντιστροφής  της κοσμικής τάξης, που χαρακτηριζόταν από κραιπάλες και υπερβολές κάθε τύπου, όχι μόνον μειώθηκαν αλλά έγιναν οι ίδιες θύματα αυτής της αντιστροφής, αφού κατέληξαν να μετασχηματιστούν, ως επί το πλείστον, σε μία εορτή για τα παιδιά, χωρίς πλέον να έχουν καμία σημασία για την κοινωνική ισορροπία. Τώρα πλέον φαίνεται να έχουμε να κάνουμε με ένα είδος συνεχούς καρναβαλιού, και η ίδια η κοινή γνώμη επιβεβαιώνει συχνά την παρατήρηση ότι ζει σε έναν ανάποδο κόσμο.

Η σημερινή εποχή κυριαρχείται από την ανατροπή κάθε κανόνα, κάθε σύμβασης, κάθε παράδοσης. Η δραματική πραγματικότητα, με πολλά παραδείγματα, μας μιλά συνεχώς γι’ αυτό. Μέχρι αυτό το σημείο μπορεί πράγματι να μας φέρει η παρατήρηση αυτού που μας περιβάλει. Όμως, εάν  θέλουμε να συνεχίσουμε  τη συζήτηση και την αναλογία μας πέρα από την κοινή αντίληψη, μπορούμε να κάνουμε άλλες θεωρήσεις χρήσιμες για μία καλύτερη κατανόηση της πραγματικότητας.  Τα πιο σημαντικά δεδομένα μας δίδονται από τις συνήθειες των διαφόρων κοινοτήτων που, διατηρημένες μέσω του Φολκλόρ, περιέχουν κρυμμένα στοιχεία μιας ιδιαίτερης συμβολικής αξίας. Στον καρναβαλικό κόσμο κυριαρχούν οι μάσκες που καθ’ όλη τη διάρκεια της εορτής είναι οι πραγματικές πρωταγωνίστριες. Με τις πράξεις τους, το τρέξιμο, τα άλματα, τα πειράγματα, με τη γελοία συμπεριφορά τους, δίνουν τον τόνο στο χρόνο που είναι αφιερωμένος σε αυτές. Είναι ήδη αποδεδειγμένο ότι οι μάσκες παρουσιάζουν με εμβληματικό τρόπο τις φιγούρες που ανήκουν στον κόσμο της κόλασης, δαίμονες ή φαντάσματα, που εκμεταλλευόμενα την περίοδο της χρονικής αναστολής, λόγω του τέλους μιας περιόδου και της έναρξης της επόμενης, μπορούν να έχουν ελεύθερη πρόσβαση στον κόσμο των ανθρώπων. Στην ιδιαίτερη καρναβαλική περίοδο πολλά πράγματα που διαφορετικά δεν θα ήταν δυνατά, μπορούν να εκδηλωθούν ελεύθερα.

Μήπως, σε μία καθημερινή πραγματικότητα, που γίνεται όλο και περισσότερο χαοτική, δεν βρίσκονται καρναβαλικά στοιχεία; Πολλές όψεις του κόσμου μας εάν παρατηρηθούν με αντικειμενικό τρόπο, πέρα από τη σοβαρότητα και τη δραματικότητά τους, δεν φαίνονται γελοία; Βέβαια με τρόπο απαίσιο και επικίνδυνο, αλλά αναμφίβολα είναι γελοία. Ο καθένας θα μπορέσει να εφαρμόσει αυτές τις σκέψεις στο πεδίο που θεωρεί πιο κατάλληλο, και θα διαπιστώσει πως και πόσο είναι αληθινές. Εξετάζοντας το φολκλόρ μας  μπορούμε να εμβαθύνουμε ακόμη περισσότερο: είναι πράγματι γνωστό πως κάθε καρναβαλική εορτή δεν είναι πλήρης χωρίς το βασιλιά της, απατηλός μονάρχης ενός χαοτικού βασιλείου, ο ‘βασιλιάς των τρελών’, που αντικαθιστά την κανονική εξουσία και διοικεί με τα εμβλήματά του, δίνοντας  κωμικές διαταγές σε όλο τον εορτάζοντα λαό. Αυτός που στη φιγούρα του παρουσιάζει όλο το παλιό και όλο το κακό που πρέπει να εξαλειφθεί, κυβερνά αδιαμφισβήτητος για όλη την καρναβαλική περίοδο και μετά καίγεται τη στιγμή που η εορτή τελειώνει. Στην προ-χριστιανική εποχή, κατά τη διάρκεια των Saturnalia, λαϊκές εορτές καρναβαλικού τύπου, διάλεγαν έναν ανάλογο μονάρχη που, αφού είχε βασιλέψει για ένα ορισμένο χρόνο, τον θανάτωναν συμβολικά ή και πραγματικά. Συνήθως ήταν ένας σκλάβος ή ένας εγκληματίας, δηλαδή ένα άτομο πολύ μακριά από το βασιλικό προνόμιο και πάντως ακατάλληλο για να κυβερνά. 

Την παρούσα στιγμή, μπορούμε να διαπιστώσουμε ότι όλα τα χαρακτηριστικά της καρναβαλικής περιόδου είναι, σε λιγότερο ή περισσότερο βαθμό, φιλτραρισμένα στην κανονική καθημερινότητα. Θεωρώντας λοιπόν τα πράγματα με αυτή την οπτική, θα μπορούσαμε σήμερα να υποστηρίξουμε ότι ο κόσμος περιμένει το ‘βασιλιά  καρνάβαλο’ του; Εάν είναι αλήθεια ότι κάθε καρναβαλική εορτή για να φθάσει στην αποκορύφωσή της έχει ανάγκη από έναν υπέρτατο διευθυντή που κυβερνά πάνω σε όλους τους υπηκόους,  είναι επίσης αλήθεια ότι την παρούσα στιγμή αυτή η φιγούρα αναμένει ακόμη να κάνει την εμφάνιση της. Θα πρέπει όχι μόνον να είναι ο πιο κατάλληλος για να αναλάβει το ρόλο που θα του δοθεί αλλά και να εκπροσωπήσει την εποχή του  και να ενσωματώνει το ίδιο το ‘πνεύμα του αιώνα’. Όσον αφορά τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του μπορούμε να πούμε μόνον ότι θα είναι ο βασιλιάς ενός αντεστραμμένου κόσμου, δηλαδή θα είναι ο ίδιος ο αντιπρόσωπος της ανατροπής στον έσχατο βαθμό. Για να τελειώσουμε την αναλογία μας δεν μπορούμε να μην αναφερθούμε στις Ιερές Γραφές που, όχι μόνον αναπτύσσουν αυτό το θέμα, αλλά φαίνεται ότι το επιβεβαιώνουν πλήρως.

Γνωρίζουμε ότι ένα ανάξιο πρόσωπο, με την συνέργεια του ψευδοπροφήτη θα κυριαρχήσει πάνω σε όλους τους λαούς της γης και θα επιβάλει σε αυτούς την θέληση του. Αυτοί οι τελευταίοι, γοητευμένοι και θολωμένοι από τα τεχνάσματά του θα γίνουν οι υπήκοοι ενός χαοτικού βασιλείου βασισμένου πάνω στην εξαπάτηση και στο ψέμα. Ομοίως, στην Προφητεία του Δανιήλ, η Τέταρτη Αυτοκρατορία (το Τέταρτο Τέρας του Οράματος) θα είναι διαφορετική από όλες τις άλλες. Ο λόγος είναι ότι αυτή θα αφορά το πεπρωμένο όλης της ανθρωπότητας, ενώ ο τελευταίος μονάρχης αυτής της περιόδου θα έχει την πρόθεση να αλλάξει τους καιρούς, τα ήθη και την τάξη. Δηλαδή θα κυβερνήσει επιβάλλοντας έναν κόσμο εντελώς αντεστραμμένο σε σχέση με την κανονική πορεία του. Και το πρώτο βήμα της ανατροπής είναι πάντα η επίθεση σε ό,τι είναι ιερό. Σε έναν αναποδογυρισμένο κόσμο, η παρακμή περνιέται για πρόοδος, η ισχύς για δικαιοσύνη, η διαφθορά για ελευθερία. Σε έναν τέτοιο κόσμο η εξαπάτηση αφορά ιδιαίτερα τις ηθικές και πνευματικές αξίες οι οποίες, όταν αλλοιωθούν πλήρως οδηγούν την πραγματικότητα  στα όρια της κατάρρευσης.  

Όμως κάθε καρναβάλι αργά ή γρήγορα φθάνει το τέλος του. Για όποιον βασίζει την ύπαρξη του πάνω στην εξαπάτηση είναι αναπόφευκτο να συγκρουστεί με την Αλήθεια και αυτή, εξαιτίας της ίδιας της ουσίας της είναι αιώνια και ανίκητη. Είναι αδύνατον να ξεφύγει από την μοίρα του όποιος βασίλευε  μέσα στο ψέμα, όπως  ο  ‘Βασιλιάς του Καρναβαλιού’, θα τελειώσει μαζί με  το εφήμερο βασίλειο του μέσα στις φλόγες μιας εξαγνιστικής  φωτιάς. “Dies  irae dies illa, solvet saeclum in favilla.” (Ημέρα οργής, η ημέρα εκείνη , θα διαλύσει τον κόσμο με στάχτη.)

   Dies irae (Mozart)

Θεόδοτος