Εγώ. Το παιχνίδι της ζωής (10)-Η αποβλεπτικότητα-η πρόθεση, ώς τρόπος ζωής (Αυτοσυνειδήσεως)

 Συνέχεια από: Σάββατο 15 Ιουνίου 2024

ΕΓΏ-Μέρος Πρώτο
Η βελτίωση της ζωής
Σενάριο (β)
«Ελπίζω να λειτουργήσει»-η κρίση ως ταινία
Λογική γ
Ο κάθε άνθρωπος γίνεται manager του εγώ του

Ένας χαρισματικός συγγραφέας science-fiction έργων, ήταν αυτός που επεσήμανε την στιγμή, κατά την οποία οι μικρές και επικίνδυνες μηχανές σκέψης είχαν φύγει από την σφαίρα των στρατιωτικών εφαρμογών και εισχώρησαν στην κοινωνία.
Ήταν ο Philip K. Dick (1928-1982), του οποίου το μυθιστόρημα «Solar Lottery»(1950) μιλά για ένα κράτος, το οποίο είναι δομημένο βάσει της θεωρίας παιγνίων. Στον πρόλογο του βιβλίου γράφει:
«Ενδιαφέρθηκα για την θεωρία παιγνίων του μαθηματικού John von Neumann, στην αρχή διανοητικά, όπως για το σκάκι ας πούμε. Αργότερα όμως με ένα ενοχλητικό αίσθημα, καθώς φαινόταν πως η θεωρία αποκτούσε όλο και μεγαλύτερο ρόλο στην ζωή του κράτους μας. Και παρόλο που ειδικοί συγγενικών ειδικοτήτων -όπως μαθηματικά, στατιστική, κοινωνιολογία, οικονομική επιστήμη- γνώριζαν για την ύπαρξη της θεωρίας, πολύ λίγα είναι γνωστά και πολύ λίγα έχουν δημοσιευθεί... η θεωρία αυτή είναι σήμερα ουσιαστικό συστατικό της στρατηγικής των ΗΠΑ και τής Σοβιετικής Ένωσης. Και ενώ έγραφα αυτό το βιβλίο, ο von Neumann, ένας από τους πρωτεργάτες του μοντέλου αυτού, είχε κληθεί να συμμετάσχει στην επιτροπή ατομικής ενέργειας66».
Όπως σωστά είχε επισημάνει ο Dick, όλοι ασχολούνταν πρωταρχικά με την οικονομία του πολέμου κατά την εποχή της Βόμβας. Και όπως είπε ο Nikita Chruschtschow, τα εργοστάσια του θα παράγουν ατομικές βόμβες σαν «τα λουκάνικα»67. Ταυτόχρονα όμως, κεντρικό θέμα ήταν η οικονομία και σκοπός ο προγραμματισμός του homo oeconomicus.
Είναι περίεργο, όμως με πόση αδιαφορία είχε γίνει αποδεκτός αυτός τύπος τής πολιτικής φυσικής, ο οποίος ήταν τόσο σημαντικός, τουλάχιστον όσο και ο τύπος που οδήγησε στην ατομική βόμβα. Και ο τύπος αυτός πέρασε χωρίς κανένα εμπόδιο από τον στρατό στην οικονομία68.
Ένας λόγος ήταν ο αναπόδεικτος ισχυρισμός, ότι η θεωρία παιγνίων είχε εμποδίσει τον πυρηνικό πόλεμο. Και όποιος έχει κερδίσει αυτό το δολοφονικό παιχνίδι, είναι σε θέση να κερδίσει σε κάθε παιχνίδι.
Ένα άλλο λόγο ανέφερε ο Philip Mirowski στο εκπληκτικό έργο του «Machine Dreams» (2004). Ένα μεγάλο μέρος των ελεύθερα προσβάσιμων γραπτών περί θεωρίας παιγνίων προκαλούσε σύγχυση. Ένας συγγραφέας ισχυριζόταν στα δημοσιευμένα κείμενα το αντίθετο από αυτό που έγραφε στα μυστικά, στρατιωτικά του έγγραφα. Ο Robert Aumann, βραβείο Νόμπελ οικονομίας, είχε δηλώσει πως μέχρι το 1989, μόνο τμήματα του μοντέλου ήταν γνωστά, και πως ότι γνώριζαν οι περισσότεροι επιστήμονες ήταν από ράδιο αρβύλα69. Στην αρχική φάση όμως, όταν ο σκοπός ήταν να εξασφαλιστεί η χρηματοδότηση και οι υποτροφίες, είχαν διαρρεύσει αρκετά, ώστε να γίνει η στρατηγική ένα πράγμα μυστηριώδες και της μόδας.
Και αυτό είναι πλήρως κατανοητό: αν και μοντέλο σκέψης περιορισμένου βεληνεκούς, το νούμερο 2 έχει να προσφέρει κάτι. Η θεωρία παιγνίων ως εργαλείο μπορεί να λύσει προβλήματα διαμοιρασμού. Δυο διάσημα παραδείγματα: φοιτητικά δωμάτια και μεταμοσχεύσεις νεφρών.
Το πρόβλημα όμως είναι ότι η θεωρία δεν περιγράφει απλά τους χειρισμούς, αλλά και τους εξαναγκάζει. Δεν κάνει απλά προτάσεις περί εγωιστών, αλλά παράγει εγωιστές. Εάν οι παίχτες δεν δρουν λογικά, τους εξαναγκάζει να γίνουν λογικοί. Το συμπέρασμα πως μερικές φορές είναι πιο συμφέρον να παραιτηθεί κανείς του κέρδους (ή της νίκης), δεν πηγάζει από κάποιον ηθικό κώδικα, αλλά μόνο από τον φόβο της τιμωρίας. Γιατί στα «χαρακτηριστικά» του νούμερο 2, εγωισμός και μεγιστοποίηση του κέρδους, προστίθεται ακόμα ένα: ο απόλυτος φόβος. Αυτός ο φόβος πηγάζει από την λογική που εφαρμόστηκε στον Ψυχρό Πόλεμο: σώφρον συμπεριφορά του αντιπάλου δεν προκαλείται από τα λογικά επιχειρήματα, αλλά από τις απειλές και τον φόβο της εξαφάνισης.
Ο Philip Mirowski περιέγραψε πολύ παραστατικά αυτή την λογική: «ειδικοί σε θέματα άμυνας, όπως ο Thomas Schelling για παράδειγμα, είχαν συμβουλεύσει τους εργοδότες τους, ότι είναι «λογικό» να θέσουν σε κίνδυνο την ζωή σε ολόκληρο τον πλανήτη... για να πετύχουν ένα εφήμερο πολιτικό πλεονέκτημα κατά των αντιπάλων τους... ότι είναι δυνατόν να τρελλάνεις τον αντίπαλο προκαλώντας του φόβο, και με τον τρόπο αυτό τον ‘συνετίζεις’70».
Η θεωρία παιγνίων δεν είναι βεβαίως το τέλος. Μια ιστορία η οποία θέλει να περιγράψει την δημιουργία της νέας λογικής, θα πρέπει να ασχοληθεί με τις ιδέες των συμπεριφοριστών, όπως του B.F.Skinners, που σχεδιάζει σήμερα τις επιφάνειες των Google και Facebook. Οι ιδέες αυτές καθορίζουν περισσότερα από την θεωρία παιγνίων: «κάνε αυτό»-«κέρδισε εκείνο».
Πολλές δεκαετίες μετά την εμφάνισή της, η λογική αυτή έχει μπει στο εσωτερικό τής κοινωνίας. Τώρα απειλούν τράπεζες (οι οποίες λειτουργούν βάσει της θεωρίας παιγνίων), πως αν δεν τις «σώσουν», η καταστροφή τους θα οδηγήσει στην καταστροφή ολόκληρης της οικονομίας. Το μήνυμα το οποίο στέλνουν, αντιστρέφει την ηθική ευθύνη: σώστε μας για να είστε χρήσιμοι στους εαυτούς σας. Και τώρα πια δεν είναι δυνατόν να τεθεί το ερώτημα, εάν μια χώρα όπως η Ελλάδα θα έπρεπε να εγκαταλείψει την Ευρωζώνη, χωρίς ταυτόχρονα να συνδέεται το γεγονός αυτό με την κατάρρευση ολόκληρου του συστήματος. Επενδυτικές τράπεζες και hedgefonds (hedge funds) συμβουλεύουν τώρα τους πελάτες τους να συμμετάσχουν στο παιχνίδι αυτό, και να επενδύσουν στην ευρωπαϊκή κρίση με κανόνες της θεωρίας των παιγνίων71.

Ο Philip K. Dick είχε γράψει: «Η αποσύνθεση του κοινωνικού και οικονομικού συστήματος ήταν αργή αλλά πλήρης. Η διαδικασία αυτή είχε συμπεριλάβει τόσο βαθιά στρώματα (ανθρώπου και δομών), ώστε οι άνθρωποι είχαν χάσει την πίστη τους στους νόμους της φύσης. Τίποτα δεν φαινόταν πια να είναι σταθερό. Το σύμπαν είχε καταστεί μια διαρκής αλλαγή. Κανείς δεν ήξερε τι έπεται. Κανένας δεν μπορούσε να βασιστεί σε κάτι. Οι στατιστικές προβλέψεις είχαν γίνει ασυνήθιστα δημοφιλείς. Η έννοια αιτίας-αποτελέσματος είχε πεθάνει. Οι άνθρωποι είχαν χάσει την πίστη στον έλεγχο του περιβάλλοντος τους. Είχε απομείνει μόνο η πιθανότητα, και μόνο σε αυτή μπορούσε να στηριχθεί κανείς: καλές πιθανότητες σε ένα σύμπαν της τυχαιότητας72».

Συνεχίζεται
Αμέθυστος.

Σημειώσεις
66. Philip K. Dick, Solar Lottery, σ. 1.
67. Fred Kaplan, 1959: The Year Everything Changed, σ. 108.
68. Ο John von Neumann στράφηκε πρώτα στο στρατό με τη Θεωρία των Παιγνίων και την Οικονομική Συμπεριφορά της, επειδή οι υπερβολικά προσβλητικοί οικονομολόγοι έδειξαν πολύ μικρό ενθουσιασμό για αυτό.
69. Mirowski, Machine Dreams, σ. 330.
70. Mirowski, Machine Dreams, σ. 425.
71. Δες Μέρος Ι, κεφάλαιο 17 (Πολιτική - Πως να εγκλωβίζεις κράτη).
72. Philip K. Dick, Solar Lottery, σ. 18