«Από τον υλικό στον άυλο κόσμο: Πώς φτάσαμε ώς εδώ;» (4) - Χρυσόστομος Α. Σταμούλης

 Συνέχεια από: Τετάρτη 18 Οκτωβρίου 2023

Η Ορθόδοξη Θεολογία εν πορεία και η «άυλη πραγματικότητα» της ύστερης νεωτερικότητας

Από τον υλικό στον άυλο κόσμο: Πως φτάσαμε ως εδώ;

Χρυσόστομος Α. Σταμούλης

Και τώρα επιτρέψτε με να επανέλθω στην αρχή της εισήγησής μου. Άλλωστε, «το τέλος μου είναι στην αρχή», γράφει ο T.S. Eliot και στη συνέχεια, «στο τέλος μου είναι η αρχή». Να επανέλθω, δηλαδή, εκεί, όπου δια του Πεντζίκη έθεσα το θέμα του πραγματικού και να πω αμέσως, ότι για την Ορθόδοξη Θεολογία, για τον Χριστιανικό κόσμο, το πραγματικό δεν είναι απρόσωπο πράγμα, αλλά το ίδιο το πρόσωπο του Χριστού. Γεγονός που καλεί σε πέρασμα από το απρόσωπο «τι εστίν η αλήθεια»48, στο προσωπικό «τις εστιν η αλήθεια»49. Το πραγματικό, η αλήθεια, είναι ο σαρκωμένος Λόγος, στον οποίο κοιτά όλη η ιστορία και στον οποίον προσβλέπει το σύνολο του κτιστού. Ο Λόγος του Θεού Πατέρα, ο οποίος για να σώσει τον άνθρωπο δεν έγινε μήτε υπεράνθρωπος, μήτε μετάνθρωπος, αλλά πραγματικός άνθρωπος50. Πράγμα που οδηγεί στο συμπέρασμα, πως η λύση δεν είναι η προσφερόμενη από τα συστήματα του νέου οράματος έξοδος από την ιστορία, ούτε βεβαίως το δισακηρυσσόμενο τέλος της ιστορίας, αλλά η τελείωση της ιστορίας. Εκεί, όπου την ανθρωπινότητα δεν θα ορίζει η τεχνητή νοημοσύνη, ούτε η έκσταση από την φύση -μια κάποια απόδραση-, αλλά η ευχαριστιακή έκσταση της φύσεως, που αποκαλύπτει το μυστήριο της επέκτασης ως οντολογία υπέρβασης της φθοράς και του θανάτου51.

Γι’ αυτό, τόσο η θεολογία όσο και η Εκκλησία δεν μπορούν και δεν πρέπει να σταθούν απέναντι στην αλλαγή και στην εξέλιξη, την επιστήμη και τις ανακαλύψεις του ανθρώπου. Εξάπαντος δεν πρέπει λειτουργήσουν με τη μορφή σέκτας και να μετακινηθούν στο περιθώριο της ιστορίας52. Δεν είναι υποχρεωμένες, όμως, και να υποκύψουν δίχως όρους ενώπιον τούτης της «αναπαράστασης»53. Και τούτο διότι το «κενό» «δεν καταπίνει τα πάντα, αλλά η δύναμή του ξεπερνάει τη συνήθη φαντασία» και αποδεικνύει, πως «τόσο η συμπαγής χυδαιότητα όσο και η υποτιθέμενη αιθέρια κομψότητα έχουν σχέση ζωτική και θανάσιμη» μαζί του54. Η συζήτηση, συνεπώς, οφείλει να στοχεύει την ενίσχυση της δημιουργικότητας και την κριτική θέαση των υπερβολών της. Τη διαφύλαξη του νοήματος και τη στηλίτευση της κάθε απροϋπόθετης αποδοχής και ανέξοδης θριαμβολογίας, αλλά και της κάθε δομικής απαισιοδοξίας. Τη συμβολή στη δημιουργία ενός ανανεωμένου μαζί55 -«Δεν πηγαίνουμε πιο μακριά. Πηγαίνουμε αλλού πάνω στον ίδιο δρόμο»-, γράφει ο Κώστας Αξελός56, όπου ο άνθρωπος δεν θα είναι μια συνθήκη μεταβατική χωρίς αιωνιότητα και προοπτική εσχάτων, ούτε, βεβαίως, ένα στάδιο μιας συνεχούς αλλαγής με σκοπό μια κάποια απροσδιόριστη και ασαφή αθανασία. Ίσως ήλθε ο καιρός να κατανοήσουμε πως εάν η τεχνική και η τεχνολογία δείχνουν να ξεστρατίζουν προς την κακοτεχνία και να καθίστανται το «μαύρο άλογο» του πολιτισμού, υπάρχει και η άλλη ματιά, αυτό το αλλού, της ποιητικής εγκατοίκησης επί της γης, που προσβλέπει στο «άσπρο άλογο», που για την χριστιανική σκέψη είναι του Πνεύμα του Θεού57. Υπάρχει η όντως ποίηση, που «σπέρνει μέλλον. Έτσι πάντα. Και σήμερα το χρέος δεν άλλαξε», γράφει ο ποιητής Νίκος Καρούζος και συνεχίζει, «Γιατί, ευτυχώς ακόμη, ούτε τα δέντρα έλειψαν, ούτε το έαρ, ούτε ο ουρανός, ούτε η θάλασσα, ούτε το στήθος. Κι όμως διαβαίνουμε τον κίνδυνο να λείψουν. Επειδή τράβηξαν ουρανομήκη δρόμον, οι μηχανές και ξεκαρδίζεται με τη Θεότητα ο Περιπαίχτης Πίθηκος όπου κατάντησε το αδαμικό αρχέτυπο. Είναι κάτι που θα πληρωθεί ακριβά. Έχουμε κιόλας αναιρέσει τα Ριζώματα. Και προχωρούμε σ’ ένα Μεσαίωνα Τεχνικής με την ανίερη τώρα εξέταση των άστρων. Ώρα του φτερωτού σκύλου. Ο έρωτας απόγινε μορφή θανάτου. Και βασιλεύει ολούθε φρίκιαση και ιδεολογία, σ’ ανατολή και δύση […] Με τα φώτα των απογειώσεων ανατριχιαστικά, ψηλώνει ο άνθρωπος την ανελευθερία για μιαν αναστροφή του Κάτω Κόσμου σ’ Απάνω Κόσμο, εκείθε απαγγέλοντας εδάφια του Λένιν, εδώθε κουρελιάζοντας τον Ιησού με τη λύσσα των οικονομικών εγωισμών, όπου πυργώνουν τα φαλακρά από κάθε ανθρωπινότητα μονοπώλια. Είναι πολύ άγριο το θέαμα, εκτυφλωτικός Εωσφόρος. Αλλά τι θαύμα, εδώ πέρα κελαρύζει και το νεράκι των ποιητών. Ακόμη… Και γυρεύει ακοή ανθρώπου, καρτερικό σαν την αιωνιότητα. Πρέπει να γλιτώσουμε από ριζική συμφορά και σκοτεινή Συντέλεια. Τα μηχανήματα είναι τέλεια και θα γίνονται ολοένα πιο τέλεια. Γυρεύει σήμερα η ποίηση ν’ ανταμώσει ο άνθρωπος την ψυχή του κάποτε. Και βέβαια ο Θεός είναι το μόνο Σημείο για τη συναπάντηση τούτη. Γυρεύει σήμερα η ποίηση κι αναθυμάται τις ρίζες, αντλεί την πίκρα, οικοδομεί την ωφέλεια της οδύνης. Είδαμε πρόσφατα στο σινεμά τη Σιωπή, την ερημιά των πάντων. Ο θεομανής Bergman, αυτός ο σκηνοθέτης οραματιστής, έκρουσε φοβερό κουδούνι, που ηχεί πιότερο από τους πυραύλους. Η απογείωση προς τον Άδη. Κρυοπαγωμένος ο άνθρωπος ανάμεσα στις εκτάσεις του Διαστήματος. Ωστόσο, και Μεσαίωνας και Ό,τι – θα θερίσει ανάσταση ο άνθρωπος, θ’ ασπροφορέσει κάποτε ο άνθρωπος. Γιατί το θέλει η ποίηση. Λοιπόν το θέλει η ζωή. Για να φωταγωγηθεί το Δευτερόλεπτο των Χιλιετηρίδων»58.

Και εάν η ποίηση και κάθε ποιητική λειτουργεί τη χαμένη προφητεία, καταπώς λέγει και ο Καρούζος, ο λόγος του ποιητή της Θεσσαλονίκης Γιώργου Θέμελη βρίσκει κέντρο, όταν με συντριβή, αποκαλυπτική του πραγματικού, ομολογεί:

«Ένας άδειος Σταυρός
Μια άσαρκη σκιά, μια απουσία.
Το σώμα μη χάσεις, Το σώμα σου.
Τη σάρκα σου φύλαξε: εξατμίζεται»59.

Παναγιώτατε,

Τι θα ήταν o Σταυρός δίχως το σώμα; Τι θα ήταν η Ανάσταση δίχως το σώμα; Ιδού το σημείο της αναμέτρησής μας. Ιδού ο Χριστός. Ιδού και η προσδοκία. Ιδού η ευθύνη της Θεολογίας, μαζί και της Εκκλησίας, για τη νοηματοδότηση του κόσμου και της ζωής. Ευθύνη επαναφοράς της ζωής στην χαμένη προσδοκία, πέρα από αισιοδοξίες και απαισιοδοξίες, ή καλύτερα επαναφοράς του μυστηρίου της προσδοκίας στη ζωή60. Ιδού…

Σας ευχαριστώ.

Σημειώσεις

48. Ιω. 18,38.

49. Βλ. σχετικά, Ι. Γαλάνη, Βιβλικές, Ερμηνευτικές και Θεολογικές Μελέτες, ΒΒ20, εκδ. Π. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 2001, σ. 389-398.

50. Βλ. σχετικά, Α. Γιέφτιτς, Το περιβάλλον και το πρόσωπο (Προσχέδιο για το πρόβλημα του ανθρώπου στον Ντοστογιέφσκυ), Εισαγωγή στο Φ. Ντοστογιέφσκυ, Οι φτωχοί, εκδ. Imago, Αθήνα 1983, σ. 33-34: «“Ο Λόγος σαρξ εγένετο”», παρατηρεί ο μακαριστός Μητροπολίτης Αθανάσιος Γιέβτιτς, «Και τούτο είναι η μόνη ελπίδα του κόσμου, λέγει ο Ντοστογιέφσκυ, και είναι το μοναδικό αληθινά φιλάνθρωπο κήρυγμα· δεν έχουμε τίποτα άλλο να πούμε πέραν αυτού. Ας προστεθεί και το ωραιότατο χωρίο του Ντοστογιέφσκυ “η ομορφιά θα σώσει τον κόσμο” η ομορφιά αυτή του Χριστού που δεν είναι σύστημα που σε καταργεί ως άνθρωπο, ως πρόσωπο, ως ελευθερία, ως αγάπη, ως κοινωνία εν αγάπη. Διαφορετικά, η ελευθερία χάνει το νόημά της όταν αυτοανακηρυχθεί ατομικός αυτοσκοπός, ή, με άλλα λόγια, όταν η ελευθερία ανακηρυχθεί σε σύστημα το οποίο δεν υπολογίζει τον άνθρωπο, τότε αυτοκαταργείται. Αυτή είναι η μοίρα των “Δαιμονισμένων”, η μοίρα του Ρασκόλνικωφ, η μοίρα όλων εκείνων που πήγαν να βγάλουν τον άνθρωπο έξω από τον άνθρωπο και να τον υψώσουν σε υπεράνθρωπο – θέμα που ανέπτυξε, όπως γνωρίζετε, ο Νίτσε. Ο άνθρωπος πρέπει να μείνει άνθρωπος, και στο Χριστό έμεινε άνθρωπος∙ γιατί το κάθε σύστημα, που πάει να σώσει τον άνθρωπο δημιουργώντας ένα γενικό άνθρωπο, έναν άνθρωπο που το πρόσωπό του έχει χαθεί, είναι απάνθρωπο. Γι’ αυτό η μόνη λύση που είχε ο Θεός και που είναι πράγματι σωτηρία για τον άνθρωπο, είναι ο Χριστός ως θεάνθρωπος». Πρβλ. Χ.Α. Σταμούλης, Έρως και θάνατος. Δοκιμή για έναν πολιτισμό της σάρκωσης, σ. 74.

51. Βλ. σχετικά Γ. Θέμελης, Φωτοσκιάσεις, Θεσσαλονίκη 1961, σ. 16-17: «Εγώ αγαπώ το σώμα και το αίμα,/ Το τίμιον αίμα, τ’ άγιο σώμα./ Τον έρωτα εγώ αγαπώ, το θάνατο. […]/ Εγώ αγαπώ τη θλίψη […]/ Εγώ αγαπώ τη γη,/ τη μάταιη γη./ Είμαι από γη», και Γ. Θέμελης, Δενδρόκηπος, Η Μόνα παίζει Vii : Μεταμφιέσεις, Εισαγωγή, Επιλογή, Επιμέλεια: Πέτρος Γκολίτσης, Επίμετρο: Χρήστος Μαλεβίτσης, εκδ.   Ρώμη, Θεσσαλονίκη 2019, σ. 274: «Μέσα σε κάθε σώμα παίζει ο Θεός […]/ Με φως παίζει και σκότος, με θάνατο. […]/ Ομόσαρκε,/ Όμαιμε». Πρβλ. Ε. Κιτσοπούλου, Γιώργος Θέμελης. Η εκδοχή του σώματος, η εκδοχή του προσώπου, Θεσσαλονίκη, χ.η.ε., σ. 32: «Κοιτάζοντας γύρω του βλέπει ανθρώπους που έχασαν το σώμα τους, που έγιναν σκιές, ή υπάρχουν μ’ ένα φτενό κορμί λειψό. Αν δεν υπάρχει το πολύτιμο σώμα, δεν μπορούν να αγαπήσουν, δεν μπορούν να πεθάνουν οι άνθρωποι. Μόνο με ζωντανό ακέραιο σώμα μπορούν να ζήσουν, να πεθάνουν και ν’ αναστηθούν. Αντιλαμβάνεται ξαφνικά ότι γύρω του έχουν αλλοιωθεί τα πάντα, ξεπεσμός και εξευτελισμός του σώματος, αλλά και των πραγμάτων. Του Άγιου σώματος, όπως το πίστευε αυτός, και των ιερών πραγμάτων και ουσιαστικών συμβόλων».

52. Βλ. Σ. Γιαγκάζογλου, Θεολογία και νεωτερικότητα. Δοκίμια για τη συνάντηση της Ορθόδοξης Θεολογίας με τον σύγχρονο κόσμο, εκδ. Αρμός, Αθήνα 2023, σ. 351.

53. «Αυτήν την -αινιγματική- ζωή δεν πρέπει να την κατανοήσουμε στο πρότυπο του θεάτρου και να τη δούμε σαν θέατρο των λάμψεων και των σκιών, σαν θέατρο στο οποίο βασιλεύουν οι αναπαραστάσεις. Η αναπαράσταση έχει βεβαίως τεράστια δύναμη, δεν είμαστε όμως υποχρεωμένοι να υποκύψουμε σ΄ αυτήν», Κ. Αξελός, Αυτό που επέρχεται. Αποσπάσματα μιας προσέγγισης, εκδ. Βιβλιοπωλείο της Εστίας, Αθήνα 2011, σ. 126.

54. Κ. Αξελός, Αυτό που επέρχεται. Αποσπάσματα μιας προσέγγισης, σ. 73.

55. Οι θρησκείες, γράφει ο Ιωάννης Πέτρου, «εμφανίζονται “επικοινωνιακά” ως οι φορείς που μπορούν να λύσουν όλα τα προβλήματα», Θρησκεία και κοινωνία. Κοινωνιολογική ανάλυση των σχέσεων θρησκείας και κοινωνίας στη σύγχρονη πραγματικότητα, εκδ. Μπαρμπουνάκη, Θεσσαλονίκη 2012, σ. 11.

Δίχως δεύτερη κουβέντα, οφείλουμε να αποστασιοποιηθούμε από μια τέτοια επικινδυνότητα. Μπορούμε, όμως, να πούμε, ότι η Θεολογία μπορεί να συμβάλλει στην ανάπτυξη της διεπιστημονικότητας και μαζί στην υπέρβαση του αυτοερωτισμού και της αυτάρκειας, που δημιουργεί η οποιαδήποτε επιστημονική ιδιώτευση. Να συμβάλει στη διαμόρφωση της εικόνας του πραγματικού, που «δεν περατούται, απ’ όποια κι αν δούμε θέση μέσα σε μια εποχή». Βλ. Ν.Γ. Πεντζίκη, Μητέρα Θεσσαλονίκη, σ. 135.

56. «Δεν πηγαίνουμε πιο μακριά. Πηγαίνουμε αλλού πάνω στον ίδιο δρόμο. Το άλλο λέγειν, το άλλο πράττειν, ιδού ο μέγας πειρασμός μας. Όλα όσα λαμβάνουν χώρα, συμβαίνουν σύμφωνα με ήδη διατυπωμένες προβλέψεις. Εκείνων που υπήρξαν παράτολμοι. Και που εισέπραξαν αυτό που δεν μπορούσαν παρά να εισπράξουν: την παχυλή άγνοια, την απόρριψη, είτε τις παρελθοντολογικές ή και καλοκάγαθες προοδευτικές αντιδράσεις», Κώστας Αξελός, Αυτό που επέρχεται. Αποσπάσματα μιας προσέγγισης, σ. 116.

57. Βλ. Χ. Μαλεβίτσης, Ο φωτισμός του ανθρώπου. Οι τρεις απειλές, εκδ. Οι εκδόσεις των φίλων, Αθήνα 1996, σ. 52.

58. Ν. Καρούζος, Για την ποίηση, Πεζά Κείμενα, εκδ. Ίκαρος, Αθήνα 2010, σ. 53-54.

59. Γ. Θέμελης, Τα Πράγματα, Έξοδος, Θεσσαλονίκη 1968, σ. 58.

60. Βλ. σχετικά, Χ.Α. Σταμούλης, Η γυναίκα του Λωτ και η σύγχρονη θεολογία, εκδ. Αρμός, Αθήνα 2014, σ. 23· Χ.Α. Σταμούλης, Έρως και θάνατος. Δοκιμή για έναν πολιτισμό της σάρκωσης, σ. 218-221. Πρβλ. Π. Παναγιωτόπουλου, Δυνατότητες εκκλησιαστικής παρέμβασης στον κυβερνοχώρο για τη διαφύλαξη του αυθεντικού Ορθόδοξου ήθους, Κληρονομία 39 Α-Β (2021), σ. 173-174: «[…] η χαρά της Αναστάσεως και της προσμονής της Ογδόης Ημέρας κρύβεται στη σκιά των κοινών φοβιών που ταλανίζουν τους υιούς του αιώνος τούτου».

ΤΙ ΛΕΕΙ ΑΠΡΟΣΩΠΑ ΘΑ ΗΤΑΝ Ο ΣΤΑΥΡΟΣ ΧΩΡΙΣ ΤΟ ΣΩΜΑ; ΠΟΙΟ ΣΩΜΑ; ΠΟΙΟΣ ΣΤΑΥΡΟΣ; ΑΣ ΠΑΡΟΥΜΕ ΜΙΑ ΓΕΥΣΗ ΑΠΟ ΤΟ SOMAΤΟΥ ΟΡΓΟΥΕΛ.

"χρειάστηκε να “κουμπώσω” λίγη χημεία για να το φέρω με τη σεροτονίνη, να τα αρπάξει ο νευροδιαβιβαστής και να πάνε λίγο πιο γρήγορα τα πράγματα.Όταν πονάει το κεφάλι μας, παίρνουμε αναλγητικά. Όταν κάνουμε πυρετό, αντιπυρετικά, όταν πονάει το μυαλό μας, παίρνουμε αντικαταθλιπτικά. Εκτός αν μπορείς να πας ξεροσφύρι. Μαγκιά κι αυτή"

«Τι εστίν» το πραγματικό και ποια η «των πραγμάτων αλήθεια» Ο Νίκος Γαβριήλ Πεντζίκης δήλωνε, ότι είναι τέκνον της Ορθόδοξης Εκκλησίας και τρέφεται από τα νάματά της. Και είναι αυτά τα νάματα που κυλούν στις φλέβες του, που τον οδηγούν να πει, ότι για να κατέβει -περί καθόδου πρόκειται- κανείς τ’ αναρίθμητα του πραγματικού σκαλοπάτια χρειάζεται να σηκώσει βαριά, μαρμάρινη πλάκα2. «Χρειάζεται», λέγει, «η ψυχή του καθενός να γίνει παιγνίδι του ανέμου, προκειμένου να δει τη δόξα του πραγματικού». Άλλωστε, συνεχίζει, «Η ομορφιά του πραγματικού, μονάχα σε όσους το υπομένουν αποκαλύπτεται». Και το σημαντικότερο, καταπώς σημειώνει, «Ομορφιά δεν είναι ο έρωτας του προικισμένου προσώπου·είναι η εγκαρτέρηση δίπλα, κοντά σ’ αυτό που δεν είσαι»3.

" για την Ορθόδοξη Θεολογία, για τον Χριστιανικό κόσμο, το πραγματικό δεν είναι απρόσωπο πράγμα, αλλά το ίδιο το πρόσωπο του Χριστού".ΓΙΑ ΝΑ ΔΟΥΜΕ

"Ἀπό τήν ψυχή τοῦ ἀνθρώπου ἔφυγε ἡ θεϊκή ὡραιότητα, καί μέσα της μπῆκε ἡ δαιμονική ἐμπάθεια.Τόσο πολύ μάλιστα σκοτίστηκε ἀπό τὸν διάβολο ὁ ἄνθρωπος, σέ τέτοια ἀγνωσία κατάντησε, πού ἔφτασε στό σημεῖο ν’ ἀφήσει τήν λατρεία τοῦ ἀληθινοῦ Θεοῦ καί νά θεοποιήσει τήν γῆ, τόν ἥλιο, τήν σελήνη, τ’ ἄστρα, τά κτίσματα γενικά, ἀκόμα καί τά αἰσχρά πάθη. Τό κακό ἦταν γενικό, πανανθρώπινο. «Πάντες ἐξέκλιναν, ἅμα ἠχρειώθησαν», κατά τὸν ψαλμωδό. «Διό καί παρέδωκεν αὐτούς ὁ Θεός ἐν ταῖς ἐπιθυμίαις τῶν καρδιῶν αὐτῶν», γράφει ὁ ἀπόστολος Παῦλος, «εἰς ἀκαθαρσίαν τοῦ ἀτιμάζεσθαι τά σώματα αὐτῶν ἐν αὑτοῖς, οἵτινες μετήλλαξαν τήν ἀλήθειαν τοῦ Θεοῦ ἐν τῷ ψεύδει, καί ἐσεβάσθησαν καί ἐλάτρευσαν τῇ κτίσει παρά τόν κτίσαντα».

Ἀπ’ αὐτήν τὴν ζοφερή κατάσταση θέλησε ὁ Θεός νά μᾶς βγάλει. Μᾶς λυπήθηκε, ἦρθε στήν γῆ ἁπλός καί ταπεινός, κι ἔζησε ἀνάμεσά μας σάν κοινός ἄνθρωπος.

ΚΑΙ ΤΙ ΜΑΣ ΛΕΕΙ Ο ΠΟΙΗΤΗΣ; ΟΤΙ ΚΑΤΕΒΗΚΕ Ο ΠΕΝΤΖΙΚΗΣ, ΚΑΤΕΒΗΚΕ ΚΑΙ Ο ΚΥΡΙΟΣ;  ΣΤΟΝ ΑΔΗ Ο ΠΕΝΤΖΙΚΗΣ, ΣΤΟΝ ΑΔΗ ΚΑΙ Ο ΚΥΡΙΟΣ;. 

ΚΑΙ ΟΛΕΣ ΟΙ ΧΗΡΕΣ ΠΟΥ ΑΚΟΥΓΑΝ ΣΥΜΦΩΝΗΣΑΝ;