Η σιωπηλή γενιά – Roberto Pecchioli

Μια ιταλική πόλη, καθημερινή, δεκατρείς η ώρα. Το λεωφορείο του προαστιακού είναι γεμάτο μαθητές γυμνασίου που επιστρέφουν σπίτι μετά τα μαθήματα. Όλες οι θέσεις είναι κατειλημμένες, μερικές με ογκώδη σακίδια γεμάτα βιβλία. Αρκετοί νέοι στέκονται όρθιοι, μόνο δύο ή τρεις επιβάτες, συμπεριλαμβανομένου του αφηγητή, δεν είναι σχολικής ηλικίας. Τρία στοιχεία είναι εντυπωσιακά: γεμάτα και βαριά σακίδια, πρώτα απ' όλα. Πολλά βιβλία, λίγη μελέτη: πρώτη ασυνέπεια (αντίφαση). Δεύτερο στοιχείο, η αφύσικη σιωπή των αγοριών. Τίποτα από τη φυσική σύγχυση της ηλικίας, το εύθυμο «μπέρδεμα», τον χαρούμενο «θόρυβο» που χαρακτήριζε άλλες γενιές. Τρίτον, το συμπέρασμα και ο λόγος αυτής της σιωπής: όλοι, απολύτως όλοι, αγόρια και κορίτσια, καθιστοί ή όρθιοι, είναι σκυμμένοι -σχεδόν θρησκευτικά- στα smartphone τους.

Το αντικείμενο δεν είναι πια ένα όργανο/εργαλείο, αλλά ένας λόγος ζωής, ένας κερας της αφθονίας, ένα μέσο για κάθε σχέση με τον κόσμο, ένα υποκατάστατο του έξω κόσμου, ένα μαγικό κουτί που οι ηλικιωμένοι επιμένουν να πιστεύουν ότι είναι ένα τηλέφωνο και αντ' αυτού είναι ένα είδος παγκόσμιου κλειδιού. Το κλειδί για τους νεότερους είναι οικουμενικό, μια καθησυχαστική κουβέρτα ασφαλείας, που την κραδαίνει συνεχώς, που συνδέει αλλά αφήνει κάποιον σε μια κατάσταση διαρκούς ανωριμότητας, μια μαζική εξάρτηση από την οποία λίγοι παραμένουν απρόσβλητοι. Το μέσο είναι το μήνυμα, είπε ο Marshall McLuhan, ο μεγαλύτερος μελετητής της επικοινωνίας και των επιπτώσεών της στη συμπεριφορά. Και το μήνυμα, φαίνεται στον παρατηρητή, είναι η ανάδυση μιας σιωπηλής γενιάς. Ο Jonathan Haidt, αναπτυξιακός ψυχολόγος, είχε δίκιο, υποστηρίζοντας ότι από το 2010, τη χρονιά που το smartphone κυκλοφόρησε στην αγορά, οι εγκέφαλοι εκείνων που μεγάλωσαν και που εκπαιδεύτηκαν με και πάνω σε αυτή τη μικρή πολυλειτουργική συσκευή έχουν γίνει διαφορετικοί από εκείνους όσων ήταν ενήλικες την στιγμή της κυκλοφορίας του καταπληκτικού κουτιού.

Εντυπωσιασμένος, ο αφηγητής, επιστρέφοντας στο σπίτι (οι αναζητήσεις του στο smartphone είναι ανεπιτυχείς, είναι ένας ηλικιωμένος boomer, όχι ένας Millennial) αρχίζει να μελετά και να ερευνά για να καταλάβει αν ο προβληματισμός του για τη νεανική αλαλία/βουβαμάρα των νέων έχει νόημα ή είναι απλώς μια συνοφρυωμένη επιφανειακή κρίση λόγω ηλικίας. Πολύ απλό: ο συγγραφέας ανακάλυψε κάτι προφανές, μια σιωπηλή γενιά πραγματικά προχωρά. Η νομοφοβία (nomofobia) είναι ακόμη ευρέως διαδεδομένη στους πολύ νέους, ένα αρκτικόλεξο αμερικανικής προέλευσης, ένας νεολογισμός που προέρχεται από τη συρρίκνωση του «no mobile phobia», τον φόβο (μερικές φορές τον τρόμο) του χωρισμού ή της μη πρόσβασης σε μια συσκευή. Αυτό που για πολλούς ηλικιωμένους είναι απελευθέρωση, για τα εγγόνια τους είναι ασθένεια. Παράλληλα με τη νομοφοβία, υπεισέρχεται και η τηλεφωνοφοβία, δηλαδή η ταλαιπωρία της επικοινωνίας μέσω τηλεφώνου (το smartphone, πιστεύει ο παλιομοδίτικος αφηγητής, είναι «επίσης» τηλέφωνο) και η συνήθεια να μην απαντούν στις κλήσεις. Οι συνομιλίες σε Whatsapp, Telegram, Instagram είναι καλύτερες.

Τα στατιστικά στοιχεία είναι συγκλονιστικά: το ενενήντα πέντε τοις εκατό των νέων χρησιμοποιούν μηνύματα για να επικοινωνήσουν και να μοιραστούν αυτό που πρέπει να ονομάζουμε «περιεχόμενο», μηνύματα, κείμενα, εικόνες, βίντεο. Ένα παρόμοιο ποσοστό συμμετέχει σε μία ή περισσότερες συνομιλίες, τις ομάδες στις οποίες απευθύνεται ένα μήνυμα ή περιεχόμενο. Η λεκτική επικοινωνία φαίνεται να έχει διακοπεί, να έχει τεθεί σε πορεία εξαφάνισης, μια εκτεταμένη αφασία που εξηγεί εν μέρει τη φτώχεια της γλώσσας, την έλλειψη βάθους σε όσα λέγονται και γράφονται. Όπως πάντα, η μαζικοποίηση κάνει τα πάντα επιφανειακά. Όχι μόνο οι χρόνοι και οι λεκτικοί τρόποι εξαφανίζονται υπέρ του ενεστώτα ενδεικτικού, αλλά και οι αποχρώσεις και οι τόνοι του λεξιλογίου και του άμεσου διαλόγου. Ακόμα και η μη λεκτική γλώσσα, οι εκφράσεις, οι στάσεις, οι κινήσεις των μελών του σώματος επίσης μειώνονται ή εξαφανίζονται.

Οι νέοι εμφανίζονται αιώνια σκυμμένοι, διπλωμένοι πάνω από ένα αντικείμενο που σε μια στιγμή συνδέει και -προφανώς- δείχνει, διδάσκει, εξηγεί, λύνει κάθε πρόβλημα σε μια στιγμή. Μια τεράστια δύναμη, που διαμορφώνει, παραμορφώνει, μεταμορφώνει και κυρίως χειραγωγεί. Πολύ λίγοι νέοι χρησιμοποιούν τα smartphone ως τηλέφωνο. Η σιωπηλή γενιά, σύμφωνα με όλους τους αναλυτές, προσπαθεί όλο και περισσότερο να αποφύγει να απαντήσει σε κλήσεις. Πολλοί φοβούνται ότι το κουδούνισμα σημαίνει άσχημα νέα. Αν είναι αλήθεια, μιλάμε για μια φοβισμένη γενιά, σαν στρουθοκάμηλοι που κρύβουν το κεφάλι τους στην άμμο, τρομοκρατημένοι από την πραγματικότητα.

Πληκτρολογώντας το πληκτρολόγιο αντί να μιλάς: μια ανθρωπολογική επανάσταση. Για τα τρία τέταρτα των νέων, εξηγεί η έρευνα, η ομιλία στο κινητό καταναλώνει πάρα πολύ χρόνο. Σχεδόν τα δύο τρίτα λένε ότι παραλείπουν τις κλήσεις, ώστε να μην χρειάζεται να ακούσουν τα παράπονα του άλλου ατόμου. Άλλοι θεωρούν ότι οι συνομιλίες είναι αναποτελεσματικές, ενοχλητικές, αγχωτικές ή άχρηστες, γι' αυτό τις αποφεύγουν. Απαντούν σε κλήσεις εργασίας περισσότερο από φίλους και οικογένεια. Απολαύσεις επισφάλειας. Οι συνομιλίες και τα φωνητικά μηνύματα έχουν αντικαταστήσει τις τηλεφωνικές κλήσεις. Ενώ κατά μέσο όρο τα μέλη της Generation Z και των Millennials περνούν πέντε ώρες την ημέρα κολλημένα στις οθόνες των κινητών τους τηλεφώνων, προτιμούν να κανονίζουν μια ώρα για μια κλήση παρά να τη λαμβάνουν χωρίς προειδοποίηση.

Το ογδόντα τοις εκατό (80%) των millennials ομολογούν ότι αισθάνονται άγχος πριν κάνουν ένα τηλεφώνημα· συχνά για να αποφύγει τις συγκρούσεις δεν καλεί καν τον αριθμό. Όταν αυτά τα αρνητικά συναισθήματα μεταμορφώνονται σε φόβο, γεννιέται μια μοναδική τηλεφωνοφοβία. Αυτό το φαινόμενο είναι ένας έντονος φόβος που σχετίζεται με την πραγματοποίηση ή τη λήψη κλήσεων, αλλά υπερβαίνει την προτίμηση για άλλους τρόπους επικοινωνίας. Όλο και περισσότεροι νέοι υποφέρουν από αυτό, αυτοί που χρησιμοποιούν τα smartphones περισσότερο. Όχι εξαιτίας της συσκευή, αλλά για την επικοινωνία που συνεπάγεται, αμφίδρομη, άμεση ακόμα κι αν μεσολαβείται από μια συσκευή. Ένα περαιτέρω φαινόμενο είναι το λεγόμενο « phubbing » (σύνθεση του phone και snubbing/σνομπάρισμα): το smartphone αναστέλλει ή διακόπτει την οικογενειακή επικοινωνία. Περιλαμβάνει να αγνοείτε τους φίλους και την οικογένεια κατά τη διάρκεια μιας συνομιλίας ή στο τραπέζι του δείπνου, για να εστιάσετε στο κινητό σας τηλέφωνο. Οι δεσμοί ξεφτίζουν επίσης επειδή είναι ολοένα και πιο σύνηθες οι γονείς και τα παιδιά κάτω από την ίδια στέγη να σταματούν να δίνουν προσοχή ο ένας στον άλλο όταν βρίσκονται μπροστά στα κινητά τους τηλέφωνα, τους υπολογιστές και την τηλεόραση. Επικεντρωμένοι στην κινητή συσκευή, χάνετε το ενδιαφέρον σας για το περιβάλλον, τους ανθρώπους, τα πράγματα, το περιβάλλον σας. Το φαινόμενο δεν είναι μόνο νεανικό προνόμιο, δυστυχώς, και δημιουργεί ένα ισχυρό μιμητικό αποτέλεσμα. Η Μητέρα Τερέζα της Καλκούτας είπε στους γονείς: «μην ανησυχείτε αν τα παιδιά σας δεν σας ακούσουν, σας παρακολουθούν όλη μέρα». Το παράδειγμα είναι το πιο ισχυρό εκπαιδευτικό εργαλείο. Αν τα παιδιά δουν τους ενήλικες τους να περνούν ώρες μπροστά στο κινητό, την τηλεόραση ή τον υπολογιστή ή να απαντούν σε μια κλήση ή να στέλνουν μηνύματα ενώ τρώνε μεσημεριανό γεύμα ή είναι παρέα, δεν θα διστάσουν να κάνουν το ίδιο. Μία από τις συνέπειες της αλαλίας από την υπερβολική έκθεση στις οθόνες είναι η διαστρεβλωμένη αντίληψη του τι είναι πραγματικό και τι είναι εικονικό. Ένα αγόρι σκοτώνει ένα άλλο για ακουστικά τηλεφώνου είκοσι ευρώ: είναι τρομερά ιταλικά νέα.

Η νομοφοβία, ο παράλογος φόβος του να μείνουν χωρίς κινητό τηλέφωνο, επηρεάζει το ογδόντα τοις εκατό των παιδιών. Τι θα έκαναν αν έμεναν ορφανοί από smartphone για μια εβδομάδα; Ίσως αντί να γευματίσουν βλέποντας το Tik Tok να διάβαζαν ένα βιβλίο, να έβρισκαν την ομιλία τους και να προβληματιστούν περισσότερο. Ισως. Μια μακροχρόνια μελέτη προσπάθησε να κατανοήσει τη χρήση κινητών συσκευών από τους νέους. Το πείραμα συνίστατο στην εισαγωγή μιας συσκευής παρακολούθησης στα κινητά τηλέφωνα ενός μεγάλου δείγματος εφήβων και νεαρών ενηλίκων. Στην πρώτη φάση, μετρήθηκαν και αναλύθηκαν οι ώρες σύνδεσης στο smartphone. Κατά μέσο όρο πέντε ώρες, τέσσερις αφιερώθηκαν στα κοινωνικά δίκτυα, Whatsapp, Instagram και Tik Tok με σειρά χρήσης. Η κινεζική πλατφόρμα είναι όλο και περισσότερο το μόνο κανάλι ενημέρωσης για τους νέους. Η ανακάλυψη των ερευνητών ήταν ότι τα παιδιά δεν αναζητούν πληροφορίες (!!!). Αυτές φτάνουν σε αυτούς τυχαία και ακούσια, μέσω των κοινωνικών δικτύων. Η ανησυχία αυξάνεται: η δύναμη όσων παρέχουν πληροφορίες με αυτόν τον τρόπο είναι τεράστια, λεπτή, χωρίς φίλτρα, διαμεσολάβηση και ακόμη περισσότερο εναλλακτικά κανάλια. Η αλαλία μπορεί εύκολα να μετατραπεί σε απουσία σκέψης. Πάνω απ' όλα του κριτικού πνεύματος, της σύγκρισης, της αντιπαράθεσης, της  αποδοχής -ίσως σκληρής αλλά γαλήνιας- των διακριτών απόψεων.

Όπως έχει ειπωθεί πολλές φορές, ο μηχανισμός δημιουργεί μια μοναδική σκέψη που είναι μια ενιαία σκέψη, μια ανεπαίσθητα ολοκληρωτική μη σκέψη λόγω έλλειψης συζήτησης, φόβου και επομένως μίσους για εναλλακτικά οράματα. Σήμερα θα ήταν ίσως αδύνατο να γραφτεί το Barney's Version, το μυθιστόρημα του Mordecai Richler του 1997, η αυτοβιογραφία ενός ανθρώπου που ερμηνεύει τα γεγονότα της ζωής του με αμυντικό τρόπο για να απελευθερωθεί από την κατηγορία ότι σκότωσε έναν φίλο του. 

Στη δεύτερη φάση του πειράματος, οι συμμετέχοντες αναγκάστηκαν να μην χρησιμοποιήσουν τα κινητά τους τηλέφωνα και να γράψουν τις εντυπώσεις τους σε ένα ημερολόγιο. Η δυσφορία, η ανασφάλεια, το άγχος και η εξάρτηση ήταν οι πιο επαναλαμβανόμενες αισθήσεις. Πολλοί ανέφεραν ότι κοιτούσαν το τίποτα για πολύ καιρό. Στην τρίτη φάση, οι συσκευές αφέθηκαν να χρησιμοποιηθούν ξανά. Τα επίπεδα χρήσης επέστρεψαν αμέσως στον μέσο όρο των πέντε ωρών. Η πρώτη αλλαγή που παρατηρήθηκε από τους νέους ήταν η παραδοχή ότι ήταν εθισμένοι στα κινητά τηλέφωνα και ότι ολόκληρη η ζωή τους ήταν συνδεδεμένη με το smartphone. Έξυπνο τηλέφωνο, ανόητος χρήστης; Αρκετοί έχουν βελτιώσει τις σχέσεις τους με τα μέλη της οικογένειας και απέκτησαν ξανά χαμένες συνήθειες.

Μια άλλη παρατήρηση - που δεν απαιτεί συγκεκριμένες μελέτες - είναι ότι οι νέοι διαβάζουν ελάχιστα και σχεδόν ποτέ καθημερινές εφημερίδες ή τα εβδομαδιαία περιοδικά. Για αυτούς είναι άχρηστο να αγοράσουν κάτι που τους ενημερώνει για το τι έχει ήδη συμβεί, με την επιφύλαξη ενημέρωσης μέσω smartphone. Άλλη μια απόδειξη της αναγωγής και της συρρίκνωσης της ζωής στο παρόν και της ενημέρωσης σε στιγμιαία έκτακτες ειδήσεις, θραύσματα που ξεχύνονται και αντικαθίστανται από την επόμενη είδηση. Χωρίς προβληματισμό, χωρίς ανάλυση σε βάθος, όπως γνωρίζουν όσοι γράφουν σε blog. Το επιτακτικό αίτημα είναι να είναι σύντομο, πολύ σύντομο, διαφορετικά οι αναγνώστες θα βαρεθούν και θα το εγκαταλείψουν. Ωστόσο, η πραγματικότητα είναι πολύπλοκη και δεν μπορεί να περιοριστεί στο Bignami ή, όπως λένε τώρα, στο φροντιστήριο.

Στο πείραμα, μεταξύ εκείνων που συμφώνησαν να παραμείνουν χωρίς κινητό τηλέφωνο, κάποιοι, μετά το τίποτα και την αρχική απώλεια, άρχισαν να αναζητούν μόνοι τους περιεχόμενο, χρησιμοποιώντας εναλλακτικά (δηλαδή παραδοσιακά!) μέσα, επαναχρησιμοποιώντας έντυπο χαρτί ή ανακτώντας τις πληροφορίες αξίας (και εκπαίδευση) του Διαδικτύου. Το να είμαι χωρίς κινητό τηλέφωνο και να πρέπει να πηγαίνω στις τοποθεσίες ή να πηγαίνω στη βιβλιοθήκη με ανάγκασε να ψάξω, να διαβάσω και ένιωσα πιο ενημερωμένος, ανέφερε ένας συμμετέχων. Μια μειονοτική προσωπικότητα, που όμως ανοίγει την καρδιά του στην ελπίδα: δεν δέχτηκε να γίνει η ανθρώπινη προέκταση της τεχνητής συσκευής και έγινε ξανά ενεργητικός. Δεν είμαστε βουβοί, δεν είμαστε ανίκανοι να συλλογιστούμε, δεν εξαρτόμαστε από ένα αντικείμενο και το όραμα του κόσμου που εκπέμπει. Αρκεί να αναγνωρίσουμε την εξάρτηση, την απουσία επικοινωνίας, την απομάκρυνση από την κοινότητα, για να αποκαταστήσουμε την αξία στον Άλλο και στην ετερότητα. Φοβόμαστε ότι αυτό δεν συμβαίνει με αυτήν τη γενιά, που έχει καταστραφεί – ανεπανόρθωτα; – από τους πατέρες της, αρχιτέκτονες της κυριαρχίας του έχειν πάνω από το είναι, της ύλης πάνω στο πνεύμα, του ατόμου πάνω στην κοινότητα, του κομφορμισμού έναντι της συζήτησης, της γυμνής τεχνικής, του «πώς» έναντι του «γιατί», της στιγμής έναντι του παρελθόντος και του μέλλοντος.

La generazione muta - Roberto Pecchioli - EreticaMente (www-ereticamente-net.translate.goog)