Πέμπτη 1 Δεκεμβρίου 2022

Στις αρχαίες πηγές της Νεωτερικής Δυτικής και "Ορθοδόξου" θεολογίας (vιιι)

Image result for John Philoponus 

Περιχώρησις
Τέλος των αποσπασμάτων από το βιβλίο του G. Prestige.



Μαζί με τα προβλήματα τού Μονοφυτισμού προέκυπταν και προβλήματα τριθεϊσμού. Πρωταγωνιστής τού τριθεϊσμού στην διάρκεια του έκτου αιώνος υπήρξε ο Φιλόπονος. Ο τριθεϊσμός του βασιζόταν στις διδασκαλίες του Κυρίλλου. Διέκρινε αποφασιστικά το γενικό νόημα και το ειδικό της Φύσεως, σύμφωνος κατ’ αρχάς με την παράδοση. Στην πρώτη της σημασία γράφει πως είναι μια αφαίρεση. Αλλά γι’ αυτό ακριβώς δεν υπάρχει καθ’ εαυτή: υπάρχει μόνον εφόσον είναι ενσωματωμένη σε μια Ιδιαίτερη Φύση, δηλαδή σε μια πραγματική περίπτωση. Γι’ αυτό συνεπέρανε, η Φύσις είναι το ίδιο πράγμα με την υπόσταση και η ύπαρξη μιας φύσεως υποχρεώνει και την ύπαρξη μιας αντίστοιχης υποστάσεως. Εάν λοιπόν δεχθούμε πως ο Χριστός είχε δύο Φύσεις, αναγκαίως θάπρεπε να έχει και δύο υποστάσεις, αλλά καθότι άτοπο, συμπεραίνεται πως ο Κύριος είχε μόνον μία Φύση. «Μία και μοναδική Φύσις ενσαρκωμένη του Θεού Λόγου».

Η απάντηση δόθηκε όπως είδαμε ήδη από τον ψευδο-Κύριλλο, ο οποίος όχι μόνον ξαναοδηγεί την θεολογία στην αληθινή και συγκεκριμένη θεολογία τής ταυτότητος τής ουσίας αλλά της προσφέρει και έναν πολύτιμο όρο για να εκφράσει την αμοιβαία διείσδυση των τριών προσώπων του ενός μέσα στο άλλο. Την περιχώρηση! Στα Λατινικά circumincessio.

Αυτή η ίδια η διδασκαλία περί περιχωρήσεως τών προσώπων ήταν αρχαία και στην πραγματικότητα περιέχεται ήδη στην διδασκαλία της ταυτότητος τής ουσίας η οποία εκφράζεται σε καθένα από τα πρόσωπα. Υπονοείται εξάλλου στην ανάπτυξη τής ιδέας σύμφωνα με την οποία αυτό που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε ψυχολογικό κέντρο τού θεού πρέπει να αναζητηθεί στην κοινή ουσία παρά στα πρόσωπα! Ιδέα η οποία εκφράζεται όταν ομολογούμε την μοναδικότητα τής θελήσεως και ενέργειας.

Μ’ αυτή την έννοια επίσης και ο Μ. Αθανάσιος σημειώνει πως ο Υιός είναι πανταχού παρών επειδή είναι μέσα στον Πατέρα και ο Πατήρ είναι μέσα στον Υιό. Κάτι που δεν ισχύει για τα κτίσματα, τα οποία μπορούν να βρίσκονται μόνον σε μέρη ξεχωριστά και συγκεκριμένα!

Η καλύτερη έκθεση αυτών των ιδεών βρίσκεται στο περί Αγίας Τριάδος του Ιλαρίωνος, ο οποίος σπούδασε την θεολογία στην Ανατολή! Στο De Trinitate 3.1, γράφει πως φαίνεται αδύνατον ένα αντικείμενο να είναι ταυτόχρονα μέσα και έξω από ένα άλλο ή ότι τα θεία πρόσωπα μπορούν να συμπεριλάβουν το ένα το άλλο έτσι ώστε το ένα να τυλίγει σταθερά το άλλο και να είναι ταυτόχρονα σταθερά τυλιγμένο από το άλλο. Η ανθρώπινη νοημοσύνη δεν θα κατορθώσει ποτέ της να κατανοήσει πλήρως ένα τέτοιο παράδοξο αλλά μπορεί να αναγνωρίσει την σπουδαιότητά του. «Αυτό που είναι ακατανόητο στον άνθρωπο, μπορεί ο Θεός να είναι». Ο λόγος του παραδόξου οφείλεται στην ειδική Φύση του Θεού. Ο Πατήρ πάνω απ’ όλα είναι έξω και μέσα σε όλα τα πράγματα, ο Πατήρ περιέχει τα πάντα και δεν περιέχεται από κανένα. Ο Υιός είναι το τέλειο Γένος ενός τέλειου Πατέρα, γι’ αυτό και οι ποιότητες που υπάρχουν στον Πατέρα είναι η πηγή εκείνων με τις οποίες είναι προικισμένος ο Υιός, η ολότης της θεότητος είναι μέσα στον Υιό και ο καθένας είναι με την σειρά του μέσα στον άλλον, διότι όπως ο Πατήρ είναι τέλειος σαν Αγέννητος έτσι και ο Υιός είναι τέλειος σαν Μονογενής.

Σε ένα άλλο σημείο (De Trin. 9.69) ξεκινώντας από τον ορισμό του Μ. Αθανασίου, του Υιού σαν εικόνος, υπογραμμίζει την ιδέα πως αυτός ο ορισμός ισχύει και στις δύο διευθύνσεις: όπως ο Πατήρ εικονίζεται στον Υιό, έτσι και ο Υιός εικονίζεται στον Πατέρα.

Στον Ιλάριο λοιπόν εμφανίζεται η ιδέα ξεκάθαρα πως τα πρόσωπα της θεότητος "περιέχονται" το ένα μέσα στο άλλο.

Οι πατέρες του τετάρτου αιώνος είχαν υπογραμμίσει με δύναμη το γεγονός πως ο Πατήρ είναι μέσα στον Υιό και ο Υιός στον Πατέρα και το Πνεύμα και στα δύο μαζί![Καί τά δύο είναι μέσα στό Αγιο Πνεύμα] Η γλώσσα που χρησιμοποιείτο ήταν της Αγίας Γραφής, ώσπου ο Μ. Βασίλειος στο (περί του Αγίου Πνεύματος, 63) κάνει ένα βήμα μπρος, παρότι ανακριβές, χρησιμοποιώντας την έκφραση "συνείναι" για να περιγράψει την περιχώρηση! Αντί του παραδοσιακού "ενείναι", για να περιγράψει τις σχέσεις των θείων προσώπων.

Παρόλα αυτά η πρόθεση "εν, μέσα" και όχι "συν, μαζί" επειδή ήταν βαθειά ριζωμένη στην Αγία Τριάδα και στην παράδοση επικράτησε τελικώς παρά το αρχικό λάθος του Μ. Βασιλείου, ώσπου φτάνουμε στον Κύριλλο ο οποίος επέμεινε ιδιαιτέρως στην ενότητα των προσώπων. Ομολογεί (θησαυρός, 32, 284Ε) ότι ο Υιός κατέχει μία μοναδική ουσία με τον Πατέρα και έτσι κατοικεί (ενυπάρχει) στην ταυτότητα της Φύσεως με (προς) αυτόν που τον Γένησε.

Αλλού γράφει πως επειδή ακριβώς ο Υιός ανήκει στην ουσία του Πατρός φορεί ολόκληρον τον Πατέρα στον εαυτό του και είναι και ο ίδιος ολόκληρος μέσα στον Πατέρα. Αυτή η σχέση είναι συνέπεια της ταυτότητος της ουσίας.

Ο Κύριλλος προσθέτει ακόμη πως η Αγία Τριάδα είναι περιπεπλεγμένη (αναπλέκεσθαι δι’ εαυτής) και σχηματίζει μια μοναδική θεότητα μέσω της ταυτότητας της Ουσίας, διότι μόνον η θεία Ουσία είναι το απόλυτο Αγαθό.

Ο Γρηγόριος Νύσσης όμως αναπτύσσει με εκπληκτικό τρόπο αυτή την ιδέα! Εάν ο Πατήρ είναι τέλειος και καλύπτει τα πάντα, τί άλλο μπορεί να χωρέσει τον Υιό, που είναι και αυτός τέλειος; Ο Πατήρ και ο Υιός λοιπόν είναι χωρητικοί ο ένας στον άλλον και έτσι περιέχονται ο ένας στον άλλον, είναι ίσοι και ως προς την έκταση και την επέκταση.

Ο ένας περιέχεται από τον άλλον όχι όμως όπως συμβαίνει με τους ανθρώπους, όπου η ουσία που περιέχει έχει έναν κενό χώρο μέσα στον οποίο περιέχει, χωρεί την περιεχόμενη ουσία (όπως δίδαξε ο Γερμανικός Ιδεαλισμός επηρεασμένος από τον Βουδισμό και έφτασε να μιλήσει για το τίποτα ή το κενό μέσα στον Θεό). Κάθε πρόσωπο λοιπόν είναι ουσιωδώς μέσα στο Άλλο. Το όνομα που δόθηκε σ' αυτή την συγκατοίκηση των προσώπων είναι λοιπόν η περιχώρησις!

Μέχρι τότε είχε χρησιμοποιηθεί μόνον στην Χριστολογία και δεν είχε την σημασία που απέκτησε περιγράφοντας τα πρόσωπα της Αγίας Τριάδος τα οποία αλληλοπεριέχονται! Είχε εμφανιστεί η λέξη περιχώρησις και στον Γρηγόριο τον Θεολόγο ο οποίος στην ομιλία 18, 42 γράφει πως η ζωή και ο θάνατος, παρότι είναι τα πλέον αντίθετα από τα πράγματα που υπάρχουν, είναι παρ' όλα αυτά αμοιβαία και καταλήγουν το ένα μέσα στο άλλο! Η ζωή προέρχεται από την φθορά και μέσω της φθοράς οδηγεί στην φθορά. Ο θάνατος μας ελευθερώνει από τα γήινα κακά και πολύ συχνά μας οδηγεί σε μια ανώτερη ζωή!

Η λέξη περιχώρησις είναι σύνθετη και προέρχεται από το χωρέω που σημαίνει τόσο “πηγαίνω”, προχωρώ, όσο και “περιέχω”. Είχε χρησιμοποιηθεί από πολύ παληά για να δείξει πως ο Θεός εμποτίζει, διαπερνά την ύλη!

Ανήκει ξανά στον ψευδο-Κύριλλο η έμπνευση να χρησιμοποιήσει τον όρο περιχώρησις μ’ αυτή την σημασία στην Αγία Τριάδα, όπου εφαρμόζει τέλεια, ενώ στην Χριστολογία άφηνε πολλά κενά, λόγω των διαφορετικών φύσεων! Εκφράζει τέλεια την ενότητα των τριών προσώπων του Θεού. Όπως είναι φανερό οι δύο όροι ουσία και υπόστασις είναι απολύτως απαραίτητοι για το δόγμα της Αγίας Τριάδος όπως επίσης είναι και απολύτως συγκεκριμένοι. Που σημαίνει πως το δόγμα για να είναι ολοκληρωμένο πρέπει να μπορεί να δίνει την ενότητα είτε από τον ένα όρο είτε από τον άλλο. Από το μέρος τής ουσίας και τής ταυτότητος τής ουσίας η ενότης φανερωνόταν ξεκάθαρα και ο Μονοθεϊσμός δεν κινδύνευε. Από την μεριά των υποστάσεων όμως ο κίνδυνος του τριθεϊσμού παραμόνευε!

Έτσι ο ορισμός που θα εξασφάλιζε από τον τριθεϊσμό βρέθηκε με την βοήθεια της περιχωρήσεως. Τρία πρόσωπα τα οποία κατοικούν το ένα μέσα στο άλλο με μια μοναδική ουσία.

Έτσι ο ψευδο-Κύριλλος ξανά (στο κεφ. 9 του έργου του) λέει πως καθένα από τα πρόσωπα έχει μια τέλεια υπόσταση, αλλά υποστηρίζουμε πως υπάρχει μία μοναδική ουσία, απλή και συγκεκριμένη, τέλεια σε τρεις τέλειες υποστάσεις. Εμείς δίνουμε στην Αγία Τριάδα το όνομα του Μοναδικού Θεού. Οι υποστάσεις είναι ενωμένες αλλά χωρίς σύγχυση, αλλά συνενωμένες (έχεσθαι) η μία μέσα στην άλλη και μπορούν να υπάρχουν η μία μέσα στην άλλη χωρίς σύγχυση και χωρίς ανακάτεμα. Αυτό σημαίνει ο λόγος του Κυρίου «Εγώ είμαι μέσα στον Πατέρα και ο Πατέρας είναι μέσα μου».

Η περιχώρησις λοιπόν δεν σημαίνει πια το ένα “προς” το άλλο, αλλά “μέσα” στο άλλο. Η πρώτη σημασία ήταν η παραδοσιακή, φιλοσοφική, η οποία χρησιμοποιήθηκε επιτυχώς στην Χριστολογία και στην Οικονομία! Στην Αγία Τριάδα όμως η περιχώρησις τού ενός “προς” το άλλο (όπως διδάσκουν σήμερα οι Ρώσοι θεολόγοι και η σχολή του Ζηζιούλα ακολουθούμενη ή ακολουθώντας τις φιλοσοφίες του Rahner περί Αγία τριάδος όπως θα δούμε σύντομα) θα μπορούσε να εμπλέξει την ιδέα πως τα πρόσωπα θα μπορούσαν να είναι ισοδύναμα, ισότιμα ή εναλλασσόμενα!

Η περιχώρησις του ενός “μέσα” στο άλλο σημαίνει πως τα πρόσωπα συνορεύουν και έχουν κοινή έκταση. Είναι η αντιστροφή της ταυτότητος της ουσίας. Η χρήση της μιας έννοιας της περιχώρησης ή της άλλης φέρνει εντελώς διαφορετικές θέσεις όπως έδειξε και η αίρεσις του Σαβέλλιου, ο οποίος “δίδαξε” πως οι θείες υποστάσεις μεταμορφώνονται και υποκαθιστούν η μία την άλλη!

Ο Ιωάννης Δαμασκηνός έβαλε την σφραγίδα του στον απίστευτο κόπο των πατέρων να διατηρήσουν την Σωτηρία του ανθρώπου, υπογραμμίζοντας στην “ακριβή έκδοση της ορθοδόξου πίστεως 1,14” την μονή και ίδρυση των υποστάσεων της μιας μέσα στην άλλη!

Από κει κι έπειτα δεν παρατηρήθηκε καμμία “αναγέννηση” των ψεύτικων αναλογιών του Λεόντιου Βυζάντιου. Όλοι οι Έλληνες θεολόγοι προφυλάχθηκαν από τον κίνδυνο να ανταλλάξουν τις ανθρωπομορφικές ή φυσικές μεταφορές του Ευαγγελίου με κάτι παραπάνω από κείνο που ήθελαν να είναι! Οι Αρειανοί έπεσαν στην παγίδα και χάθηκαν, όμως τα παιδιά του Μ. Αθανασίου έμειναν ελεύθερα!

(Σήμερα με τους Γερμανούς θεολόγους βρίσκουμε στις μεταφορές του Ευαγγελίου κάτι παρακάτω απ’ αυτό που θέλουν να είναι, και αντικαθιστούμε το απομυθοποιημένο με μια δική μας ερμηνεία, με κάτι παραπάνω, όχι όμως όπως οι αρχαίες αιρέσεις με “κάτι” αλλά με “κάποιον” παραπάνω, τον νέο θεό, τον υπεράνθρωπο, ο οποίος διδάσκεται σήμερα από τον Ζηζιούλα σαν Επίσκοπος, από τον Γιανναρά σαν αξιοπρεπής και μοναδικός καλλιτέχνης, από τον Ράμφο σαν Ιστορική προσωπικότης δημιουργού πεπρωμένου και από τόσους άλλους, όπως π.χ. από την Βιβλική εταιρεία, σαν τον δαιμονικό άνθρωπο που δεν μασάει τα παραμύθια των μαθητών του Χριστού).

Η ορθοδοξία λοιπόν βασίστηκε στην φιλοσοφική βεβαιότητα των Ελλήνων πατέρων πως το ΕΙΝΑΙ ΤΟΥ ΘΕΟΥ πρέπει να παρουσιαστεί στην ανθρώπινη νόηση ταυτόχρονα σαν Υπερβατικό, Δημιουργικό και Ενυπάρχων. Τουλάχιστον για ότι αφορά την σχέση του με το Σύμπαν, που είναι το υπέρτατο όριο στο οποίο η ανθρώπινη γνώση μπορεί να οραματιστεί να φτάσει ποτέ.


Αμέθυστος

Δεν υπάρχουν σχόλια: