Ο ΗΘΙΚΟΣ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ (23)

Ο ΗΘΙΚΟΣ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

Τού Pierre Aubenque

O Σκοπός καί τά μέσα 

Σε σχέση με τον Πλατωνισμό, του οποίου η αρετή, επειδή δέν ενδιαφέρεται για τις συνθήκες τής πραγματοποιήσεως της, κινδυνεύει να μείνει "πλατωνική" και σε αντίθεση με εκείνο που θα είναι αργότερα ο ηθικισμός του Κάντ, ο Αριστοτέλης δέν διστάζει λοιπόν να εισάγει την τεχνική στιγμή τής ικανότητος στην ανάλυση τών συνθηκών τής δυνατότητος τής "καλής πραξης", δηλαδή και τής ηθικής πράξεως και του ευτυχούς τέλους ταυτοχρόνως. Η εξάσκηση της ηθικής αρετής με επιτυχία προϋποθέτει την φρόνηση, δηλαδή την σωστή απόφαση σχετικά με τα μέσα, "η ηθική αρετή επιστατεί στον σκοπό και η φρόνηση μάς οδηγεί να πραγματοποιήσουμε τις πραξεις που μας οδηγούν σ'αυτόν (1145 α 6). Η Ακόμη: "η ηθική αρετή εξασφαλίζει την ορθότητα του σκοπού που επιδιώκουμε και η φρόνηση την ορθότητα των μέσων για να εξασφαλίσουμε αυτόν τον σκοπό" (1144 α 6-9). Μερικοί ερμηνευτές του Αριστοτέλη (D.J. Allan, M.Nussbaum) αμφέβαλλαν ότι μπορεί να βρεί την λειτουργία της η φρόνηση στην ορθή επιλογή των μέσων, διότι, εάν ήταν έτσι, θα την συγχέαμε με την ικανότητα. Αλλά η αντίρρηση ισχύει μόνον εφόσον ξεχάσουμε ότι η φρόνηση είναι η ικανότης του ενάρετου. Με άλλα λόγια κινείται, εξ ορισμού, απο μία καλή θέληση, απο μία θέληση δηλαδή η οποία κατευθύνεται αληθινά πρός το αγαθό. Οπωσδήποτε δέν μπορούμε να πράξουμε σωστά εάν δέν τείνουμε πρός το αγαθό, καί η καλή θέληση είναι αναγκαία συνθήκη τής καλής πράξεως. Αλλά με την θεωρία τής φρόνησης ο Αριστοτέλης μας διδάσκει ότι η καλή θέληση δέν είναι μία επαρκής συνθήκη για την καλή πράξη. Για να πράξουμε το καλό, πρέπει να προβλέψουμε μερικά μέσα που θα οδηγήσουν στην πραγματοποίησή της, και μάλιστα καλύτερα ακόμη, στην καλύτερη δυνατή πραγματοποίησή της. Η φρόνηση είναι η αρετή τής καλής αποφάσεως. Δηλαδή δέν αποφασίζουμε γύρω απο τον σκοπό, ο οποίος δίνεται φυσικά απο την κατάστασή μας, σαν ζωντανών ανθρώπων που ζούν σε μία κοινότητα και γενικότερα, απο την ανθρώπινη κατάσταση μας, η οποία επιδιώκει την ευτυχία. Το χωρίο αυτό της Ηθικής Νικομάχειας γύρω απο την απόφαση αξίζει να το δούμε ολόκληρο, όχι μόνον για την κομψότητα των αναλύσεων που περιέχει αλλά επίσης και ιδιαιτέρως, για το σημαντικό μέγεθος των συνεπειών της:

          "Δέν αποφασίζουμε για τους σκοπούς, αλλά για τα μέσα με τα οποία θα τους κατακτήσουμε. Και πράγματι ένας ιατρός δέν αποφασίζει εάν πρέπει να θεραπεύσει, ούτε ένας ρήτωρ εάν πρέπει να πείσει, ούτε ένας πολιτικός εάν πρέπει να εγκαταστήσει μία καλή κυβέρνηση, ούτε κάποιος άλλος αποφασίζει για τον σκοπό. Αλλά απο την στιγμή που θα τεθεί ο σκοπός, εξετάζουμε με ποιόν τρόπο και με πιά μέσα αυτός μπορεί να κατακτηθεί. Και εάν το τέλος και ο σκοπός είναι δυνατόν να αποκτηθούν με περισσότερα μέσα, εξετάζουμε με ποιό θα αποκτηθεί με τον πιό εύκολο και όμορφο τρόπο. Εάν όμως ο σκοπός μπορεί να αποκτηθεί με ένα μόνον μέσο, εξετάζουμε με ποιόν τρόπο μπορεί να πραγματοποιηθεί με αυτό το μέσο και με ποιό άλλο μέσο θα αποκτηθεί με την σειρά του το μέσο, έως ότου φτάσουμε στην πρώτη αιτία, η οποία στην τάξη της ανακάλυψης, είναι η τελευταία. Αυτός που αποφασίζει φαίνεται να διενεργεί μία έρευνα και μία ανάλυση με τον ακόλουθο τρόπο, σαν να κατασκευάζει ένα γεωμετρικό σχήμα, και αυτό που είναι τελευταίο στην ανάλυση είναι πρώτο στην κατασκευή. Και εάν συναντήσει κάτι αδύνατο, τότε παραιτείται: όπως για παράδειγμα, εάν χρειάζεται χρήμα και είναι αδύνατον να το αποκτήσει. Εάν όμως το πράγμα φανερωθεί εφικτό, τότε ετοιμάζεται για την πράξη" (1112 b 11-27).

          Αυτό το κείμενο, το οποίο αφορά τόσο την τεχνική πράξη όσο και την ηθική, δείχνει ότι η αναζήτηση (η συζήτηση) η οποία οδηγεί στην απόφαση, συνίσταται σε μία αναδρομική ανάλυση η οποία, υποθέτοντας πραγματοποιημένο τον σκοπό, αναρωτιέται ποιά αιτία τον παρήγαγε, ποιά αιτία μπόρεσε να δημιουργήσει αυτή την αιτία και συνεχίζει τοιουτοτρόπως, μέχρι να φτάσουμε σε μία πραγματοποιήσιμη αιτία του χεριού μας, μετά απο την οποία θα αποφασίσουμε να την βάλουμε σε εφαρμογή για να παράγουμε το αποτέλεσμα που επιθυμούμε.

          Εδώ λοιπόν περικλείεται μία ακριβής μέθοδος, ανάλογη με την ανάλυση των γεωμετρών, οι οποίοι για να κατασκευάσουν ένα σχήμα, τό προϋποθέτουν κατασκευασμένο, χρησιμοποιώντας τις ιδιότητές του σαν μέσα για την κατασκευή του. Αλλά δυστυχώς τα ηθικά προβλήματα δέν λύνονται τόσο εύκολα όσο τα προβλήματα της γεωμετρίας. Καθώς στην γεωμετρία η τάξη των λόγων μπορεί να διανυθεί και στις δύο κατευθύνσεις, ενώ η ηθική πράξη εγγράφεται σ'έναν ταυτόχρονο χρόνο άδηλο, τυχαίο και ανεπίστροφο, ο οποίος απαγορεύει κάθε απόλυτο υπολογισμό σχετικά με την επάρκεια των μέσων. Δεδομένης της αστάθειας και της συνθετότητος των συγκεκριμένων καταστάσεων, υπάρχουν πάντοτε πολλά μέσα ή διάφορα σύνολα μέσων, τα οποία μπορούν να συλληφθούν. Η φρόνημη απόφαση, λοιπόν θα είναι εκείνη η οποία, συγκρίνοντας τα διαθέσιμα μέσα και το μεγαλύτερο ή μικρότερο ταίριασμα των αποτελεσμάτων τους στο επιδιωκόμενο τέλος, επιλέγει με έναν αναπόφευκτο κίνδυνο κάποιου λάθους, εκείνα τα μέσα τα οποία "θα μας οδηγήσουν στην ευκολότερη και καλύτερη επίτευξη του σκοπού". Λοιπόν, εάν θέλω να σώσω κάποιον ο οποίος πνίγεται, δέν πρέπει να ριχθώ στο νερό-ιδιαιτέρως αν δέν γνωρίζω κολύμπι-αλλά να ζυγίσω με ταχύτητα την αποτελεσματικότητα των διαθέσιμων μέσων. Την παρέμβασή μου, αλλά επίσης, εάν αυτό δέν διαθέτει λογικές προοπτικές επιτυχίας, την χρησιμοποίηση άλλων μέσων (βάρκες, σχοινιά κ.τ.λ.) και τον απαραίτητο χρόνο που είναι απαραίτητος για να χρησιμοποιηθούν όλα αυτά τα μέσα. Όλα αυτά λοιπόν είναι ουσιώδη στοιχεία της αποφάσεως. Μπορεί να μήν υπάρχει διαθέσιμο κανένα χρήσιμο μέσον ή όλα τα μέσα άμεσου χρήσεως να είναι ανεπαρκή, τότε λοιπόν φτάνουμε στην περίπτωση την οποία προβλέπει ο Αριστοτέλης όταν λέει: "εάν σκοντάψουμε σε κάτι αδύνατον, τότε εγκαταλείπουμε!"

          Μπορούμε να εγκατελείψουμε την προσπάθεια να κάνουμε το καλό, όταν δέν υπάρχουν τα μέσα για να το πραγματοποιήσουμε; Ο Αριστοτέλης δέν οπισθοχωρεί απέναντι σ'αυτό το ενδεχόμενο το οποίο όπως γνωρίζουμε θα απορρίψει με δύναμι ο Κάντ. Για τον Κάντ, η κατηγορική προσταγή τής ηθικής είναι απόλυτη και πρέπει να ολοκληρωθεί χωρίς ενδοιασμούς, όσες και αν είναι οι προοπτικές επιτυχίας και οι συνέπειες της. "Πρέπει, επομένως μπορείς," δηλώνει ο Κάντ. Με άλλους λόγους, η δύναμις πρέπει να τεθεί στην υπηρεσία τού δέοντος, ακόμη και αν είναι χωρίς ελπίδα, και αντιστρόφως η άσκηση του δέοντος δέν πρέπει να υποταχθεί στον υπολογισμό της πραγματοποιήσεως του. Ο Κάντ λέει : ο υπολογισμός της δυνατότητος επιτυχίας, ο οποίος μπορεί να οδηγήσει σε παραίτηση, είναι ενα άλλοθι της αργίας και της ανευθυνότητος. Ο Αριστοτέλης όμως απαντά: μία πράξη χωρίς προοπτική είναι μία καθαρή επιδειξιομανία (καθώς η επίδειξη είναι αυτή η ίδια ένα πάθος) και αντί να παράγει περισσότερη ευτυχία ( η οποία αντιστοιχεί στο φυσικό της τέλος), διατρέχει τον κίνδυνο να προκαλέσει μία διπλή δυστυχία: δηλαδή εάν ριχτώ στο νερό χωρίς να γνωρίζω κολύμπι, στο τέλος θα υπάρχουν δύο πνιγμένοι αντί για έναν.

Η ΤΕΡΑΤΩΔΗΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΛΟΙΠΟΝ ΚΑΤΑΓΕΤΑΙ ΑΠΕΥΘΕΙΑΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΚΑΘΑΡΟ ΚΑΝΤ, Ο ΟΠΟΙΟΣ ΣΤΗΝ ΔΕΙΛΙΑ ΤΟΥ ΒΡΗΚΕ ΚΑΤΑΦΥΓΙΟ ΣΤΗΝ ΔΥΝΑΜΗ. Η ΔΕΟΝΤΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΚΑΝΤ ΓΕΝΝΗΣΕ ΤΟΝ ΜΟΝΤΕΡΝΟ ΚΟΣΜΟ ΚΑΙ ΤΟ ΟΝΕΙΡΟ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΦΥΛΑΚΗ ΤΗΣ.

 

Αμέθυστος