«Η ΜΟΝΑΞΙΆ ΚΑΙ Ο ΣΟΛΙΨΙΣΜΌΣ ΣΤΟΝ ΚΑΡΤΈΣΙΟ ΩΣ ΑΙΤΊΕΣ ΤΗΣ ΜΟΝΑΞΙΆΣ ΣΉΜΕΡΑ» Από Ντάνιελ Ραμαντάν

 «Μεταξύ των συμπτωμάτων που υπάρχουν στη μετανεωτερικότητα, [...] Το πιο συνηθισμένο είναι η μοναξιά

Banksy, Εραστές κινητής τηλεφωνίας (2014)

ΜOΝΑΞΙΑ ΚΑΙ ΣOΛIΨΙΣΜΟΣ ΣΤΟΝ DESCARTES

ΩΣ ΑΙΤΊΕΣ ΤΗΣ ΜΟΝΑΞΙΆΣ ΣΉΜΕΡΑ

---

Μεταξύ των συμπτωμάτων που υπάρχουν στη μετα-νεωτερικότητα, κατανοητή ως γενική έννοια που ορίζεται από τη διαφορά της από αυτό που είναι σύγχρονο, το πιο επαναλαμβανόμενο είναι η μοναξιά. Μπορεί να βρεθεί σε κάθε πρακτική διάσταση της μεταμοντέρνας ζωής, και όμως προκύπτει από τη θεωρία, από εκείνη την έννοια του «εγώ» – που έχει γίνει ένα «εμείς», πραγματικά – που σέρνουμε από τη σύγχρονη εποχή. Αυτό που σήμερα ονομάζουμε και αντιλαμβανόμαστε ως μοναξιά είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με τη φιλοσοφική θεωρία των μοντέρνων. Σε έναν φιλόσοφο συγκεκριμένα, η μοναξιά παίρνει τις συνδηλώσεις εξίσου της πράξης και της θεωρίας.

Προφανώς, εδώ η μοναξιά των ημερών μας αντιμετωπίζεται ως υπόθεση της οποίας οι αιτίες πρέπει να αναζητηθούν, όχι ως υπόθεση που δεν έχει ακόμη αποδειχθεί: είναι περιττό, εδώ, να εμβαθύνουμε την εξιδανίκευση που είχε αυτή η μοναξιά, για παράδειγμα, με την έλευση των κοινωνικών δικτύων, τα οποία στη διχοτόμηση μεταξύ ύπαρξης και εμφάνισης ενισχύουν τον δεύτερο όρο ή με την παγκοσμιοποίηση, τη μαζικοποίηση του πολιτισμού. Είναι περιττό, πάλι, να αναπτύξουμε την απόσπαση της λογικής των ατομικών δικαιωμάτων από την ένθερμη έννοια της προνεωτερικής κοινότητας, ή την υπέρβαση της δαπάνης του εαυτού ως επικού τρόπου ζωής και θανάτου προς μια συντηρητική στάση της ίδιας της ζωής, ως πρωταρχικό αγαθό που επιτρέπει την πρόσβαση σε όλα τα άλλα αγαθά που ένα άτομο μπορεί/πρέπει να απολαμβάνει – θα λέγαμε σήμερα «ικανοποιεί ανάγκες». Έχοντας κάνει την απαραίτητη διευκρίνιση, το ερώτημα που πρέπει να τεθεί είναι: σε ποιο σημείο της νεωτερικότητας είναι δυνατόν να εντοπιστεί μια άμεση σχέση με αυτή τη μοναξιά, η οποία πρέπει να σέβεται τους κανόνες του να είναι τόσο θεωρητική όσο και πρακτική; Η πλήρης απάντηση φαίνεται να δίνεται από τον Descartes. Ο σολιψισμός στον οποίο έφτασε ο φιλόσοφος τον δέκατο έβδομο αιώνα είναι μια θεωρία χωρίς διέξοδο και αποδεικνύεται τόσο εκπληκτική ώστε να χαρακτηρίζει ολόκληρη τη μεταθανάτια συζήτηση, μέχρι σήμερα.

Μεταφυσικοί διαλογισμοί. Προμετωπίδα λατινικής έκδοσης του έργου. Συγγραφέας: Descartes (1641) Πρωτότυπη λατινική γλώσσα. W/p.d.

Για να αποσαφηνίσουμε, στον Descartes όλα ξεκινούν με την έννοια της αλήθειας, δηλαδή εκείνη που σέβεται την αρχή της απόδειξης τόσο στο κριτήριο όσο και στην επαλήθευση. Μόλις διαπιστωθεί ότι κάτι είναι εμφανές, γίνεται επίσης πραγματικό, δηλαδή έχει την ιδιότητα του υπάρχοντος. Αλλά η περιγραφή της αλήθειας δεν αρκεί για να βρεθεί κάτι που είναι πραγματικά προφανές. Σε αυτή την αναζήτηση, η καρτεσιανή φιλοσοφία προχωρά σαν μαθηματικός που θέλει να πραγματοποιήσει μια απόδειξη μέσω παραλογισμού και όμως δεν μπορεί πλέον να απελευθερωθεί από τις μεθοδολογικές αρνήσεις που είχαν υποτεθεί προηγουμένως. Πρώτα πρέπει να καταστρέψετε όλα όσα σας έχουν εξαπατήσει, ακόμα κι αν είναι μια φορά στη ζωή σας. Η δύναμη του σκεπτικιστικού μηνύματος του φιλοσόφου είναι τόσο ισχυρή που φτάνει σε υπερβολική αμφιβολία. Δεν μπορείτε πλέον να δώσετε συγκατάθεση σε τίποτα, οι αισθήσεις εξαπατούν, μαζί τους επίσης την περιβάλλουσα πραγματικότητα και την εκπαίδευση που λαμβάνετε. Όλες οι αναμνήσεις σας, ακόμα και το ίδιο σας το σώμα, θα μπορούσαν να είναι μια απάτη. Όμως, στον πάτο της δίνης του σκότους, η καρτεσιανή αναγνώριση καταφέρνει να φτάσει σε μια αδιαμφισβήτητη βεβαιότητα, μοναδική στο είδος της. Είναι ένα σκεπτόμενο «εγώ», ένας ατομικός στοχασμός, τίποτα περισσότερο από την πράξη της συνειδητοποίησης ότι σκέφτομαι: «είναι η σκέψη που έψαχνα, γιατί αυτό από μόνο του δεν μπορεί να διαχωριστεί από το m» (Meditationes de Prima Philosophia).

Αποδίδεται στον Frans Hals, "René Descartes" (1649)

Ωστόσο, μόλις αποδειχθούν οι αποδείξεις της ύπαρξής του, φτάνει κανείς στο αδιέξοδο του σολιψισμού. Ο σολιψισμός – solus ipse – προέρχεται από τη στιγμή που αυτός ο βαθμός αλήθειας-απόδειξης-πραγματικότητας δεν μπορεί να μεταφερθεί, με την ίδια αυστηρότητα όπως η μαθηματική απόδειξη, από τον εαυτό μας στην ύπαρξη της σκέψης των άλλων ανθρώπων. Τα άλλα μπορεί να είναι καλοσχεδιασμένα αυτόματα, απερίσκεπτες μηχανές. Η παρουσία ενός νου διαφορετικού από το υποκείμενο, τότε ανατίθεται αποκλειστικά στον Θεό, τον κατεξοχήν μη απατεώνα. Το πρόβλημα είναι ότι αυτό το απόσπασμα είναι προάγγελος όχι λίγων βραχυκυκλωμάτων στον Καρτέσιο, ο οποίος κατηγορείται ότι εντόπισε τον φαύλο κύκλο των Ανσελμίων σχετικά με την ύπαρξη της Θεότητας. Το αποτέλεσμα είναι μια μυθοπλασία, η οποία έχει με λίγα λόγια τον σπόρο της μετανεωτερικότητας: ο πραγματικός κόσμος μπορεί να αποδειχθεί μια δυστοπία, που δεν υπάρχει έξω από το μυαλό σας. Τι είναι πραγματικό; Τι δεν είναι;

Ο θεωρητικός σολιψισμός χαρακτηρίζει τον Καρτέσιο σε τέτοιο βαθμό που διαθέτει επίσης μια ισχυρή πρακτική διάσταση. Εν συντομία, για τον ίδιο τον φιλόσοφο, ο σολιψισμός οδήγησε σε μια ασταμάτητη μοναξιά: υπάρχει μια διαπλοκή μεταξύ ζωής και σκέψης, μεταξύ σολιψισμού και μοναξιάς. Δεν θα είχε κανείς τη σκέψη αν δεν υπέφερε από αγκυροβόληση και, αμοιβαία, δεν θα είχε φτάσει σε οριστική απομόνωση αν δεν υπήρχε μια σολιψιστική θεωρία στη βάση. Υπάρχει ένα πανταχού παρόν κοινό νήμα που ενώνει τις εμπειρίες του Καρτέσιου από πρώτο χέρι με τη φιλοσοφία του. Αυτός ο σύνδεσμος είναι άρρηκτα συνδεδεμένος:

1) Το κρεβάτι και ο διαλογισμός

Incze Mózes, "Testöltó" (2016)

Ο Καρτέσιος πέρασε εννέα χρόνια στο κολέγιο των Ιησουιτών της La Flèche. Πρόκειται γιά ένα μεγάλο μέρος της παιδικής ηλικίας και της εφηβείας. Λόγω ασθένειας που θεωρήθηκε ανίατη, σε αντίθεση με τους άλλους οικότροφους που ξυπνούν τα ξημερώματα για να μελετήσουν και να προσευχηθούν, παραμένει στο κρεβάτι μέχρι το τέλος του πρωινού, μόνος. Η θεραπεία στην οποία πρέπει να υποβληθεί είναι μια κλινήρης ανάπαυση, μέ το παράθυρο μισάνοιχτο για ανταλλαγή αέρα, από καιρό σε καιρό ακόμη και μια αιμοληψία. Φανταστείτε τον σε εκείνο το κρεβάτι του οικοτροφείου, άρρωστο και με ένα κέρινο πρόσωπο: τι είναι πραγματικό; Το όνειρο της νύχτας μόλις πέρασε; Τι μελέτησε σε ένα βιβλίο λίγο πριν τον πάρει πίσω ο μισοκοιμισμένος; Ή τις απρόσωπες φωνές των συντρόφων του που έρχονται από την αυλή, έξω από το παράθυρο; Τα επίπεδα της πραγματικότητας σμίγουν στη μοναξιά της αίθουσας του οικοτροφείου. Η επιθυμία να διακρίνουμε την εγρήγορση από τον ύπνο είναι η απίστευτη μεταφορά που κρύβεται πίσω από ολόκληρο τον επιστημονικό-φιλοσοφικό σκοπό του Καρτέσιου να διακρίνει το αληθινό από το αληθοφανές – το τελευταίο δεν γίνεται κατανοητό με την έννοια του ψεύδους, αλλά ως κάτι παρόμοιο με το αληθινό και επομένως είναι η μέγιστη εξαπάτηση.

Επιπλέον, ήταν ακριβώς η κατάσταση ενός μοναχικού ασθενούς που ενστάλαξε σε αυτό το αγόρι ένα θεμελιώδες ερώτημα: είμαι πραγματικά αυτό το εύθραυστο σώμα ή υπάρχει κάτι άλλο, για να θεωρηθεί ασφαλέστερο από τις αισθήσεις; Πρέπει να θεωρηθεί, ωστόσο, ότι το Studiorum των Ιησουιτών στόχευε στην επίλυση όλων των υπολειμμάτων ανομίας μέσα στο κολέγιο. Οι πατέρες πρέπει να πρότειναν μια λύση στις αμφιβολίες του νεαρού Descartes, και αυτό πρέπει να τον γοήτευσε όχι λίγο. Αυτή είναι η πρακτική των Πνευματικών Ασκήσεων του Ιγνατίου της Λογιόλα, από τις οποίες ο Καρτέσιος πρέπει να πήρε τη βάση για την προσωπική του συνήθεια του διαλογισμού. Οι πνευματικές ασκήσεις περιλαμβάνουν πλήρη εκκένωση πριν από την ανοικοδόμηση μιας νέας ύπαρξης. Ο Καρτέσιος δεν θα εγκατέλειπε ποτέ τη μέθοδο του διαλογισμού και μαζί της την απαραίτητη προϋπόθεση: μοναξιά, ξαπλωμένος στο κρεβάτι μέχρι αργά το πρωί.

2) Το σκεπτικιστικό ταξίδι

Teodor Axentowicz, Anachoreta W / p.d.

Αφού τελείωσε το οικοτροφείο, παρά το γεγονός ότι η παιδική του ασθένεια δεν τον είχε αφήσει ακόμα, ο Καρτέσιος αποφάσισε να φύγει μόνος του – εκτός από τη συντροφιά ενός υπηρέτη – με την πρόθεση να καταταγεί. Με αυτόν τον τρόπο, θα ακολουθήσει τήν διαδρομή του θρησκευτικού πολέμου μεταξύ των Καθολικών και των Μεταρρυθμιστών σε όλη την Ευρώπη. Το ταξίδι παίρνει σχεδόν φανταστικούς συνειρμούς, η ανάβαση σύντομα μετατρέπεται σε καταβάσεις: μια δαντική κάθοδος στον Κάτω Κόσμο της εποχής του, η συνάντηση με μοναχικές και εσωτερικές προσωπικότητες, δραπετεύει από την πραγματικότητα χάρη στον αιώνιο χειμώνα του μικρού παγετώνα. Όπως προτείνει ο βιογράφος του Adrien Baillet, ο φιλόσοφος θα θεωρήσει τον εαυτό του «θεατή» των γεγονότων (Vie di monsieur Descartes, 2 τόμοι), δίνοντας έμφαση στη μοναχική και αποστασιοποιημένη μέθοδο προσέγγισης της πραγματικότητας. Το μακρύ ταξίδι που αναλαμβάνει γίνεται ένα πραγματικό ευρετικό modus operandi: γίνεται η ουσία της σκεπτικιστικής διαδικασίας που τον οδηγεί να αμφιβάλλει για όλα όσα συναντά στο δρόμο του. Η εγγενής συσκευή αυτού του σκεπτικισμού, που τον απομακρύνει από τα πάντα και τους πάντες, είναι για άλλη μια φορά η μοναξιά. Δεν είναι τυχαίο ότι οι μεγαλύτερες φιλοσοφικές στιγμές του Καρτέσιου μπορούν να αναχθούν στις καταστάσεις στις οποίες βρέθηκε μόνος. Ένα παράδειγμα αυτού είναι η εμπειρία που είχε στη "σόμπα", ένα θερμαινόμενο διαμέρισμα γερμανικού τύπου. Χάρη σε αυτή την αναχώριση ο Καρτέσιος είδε τα θεμέλια μιας νέας αξιοθαύμαστης γνώσης, η οποία θα συνοψιζόταν στα τρία όνειρα ενός θεϊκού χαρακτήρα που θα είχε ως αποτέλεσμα του διαλογισμού σε αυτό το ποίημα. Φανταστείτε τον ξανά, σε εκείνο το θερμαινόμενο ιερό στη μέση μιας παγωμένης ερήμου, να βλέπει για πρώτη φορά τον Θεό, την αναλυτική γεωμετρία και τη βεβαιότητα της δικής του λογικής.

Ροδοσταυρική συμβολολογία

3) Το μηχάνημα

Η σύνθεση αυτής της διαπλοκής ζωής-σκέψης – μοναξιάς και σολιψισμού – στον Καρτέσιο έρχεται με την εθελοντική εξορία του φιλοσόφου σε ολλανδικό έδαφος. Εδώ θα γίνει αμέσως σαφές πώς οι συνεχείς αναφορές στο «ερημητήριό» του (Belgioioso, Tutte le Lettere), που αναφέρονται στα αγροτικά και αστικά τοπία των Κάτω Χωρών, συνδέονται με τη μοναξιά. Αντίθετα, η αναζήτηση αυτού θα γίνει εμμονή: θα αλλάξει το όνομά του, θα έχει μια κόρη της οποίας ο θείος θα προσποιείται πάντα ότι είναι, θα μετακινηθεί αρκετές φορές από τη μια πόλη στην άλλη για να μην εντοπιστεί. Μια άλλη εμμονή θα είναι η ιατρική έρευνα που πραγματοποιείται σε μια μάταιη προσπάθεια να ξεφύγει από το θάνατο. Κάθε ενέργεια του Καρτέσιου που στοχεύει στον αυταρχισμό θα οδηγήσει στην οριστική κατασκευή της νέας σύγχρονης φιλοσοφίας σε αντίθεση με τον παλιό σχολαστικισμό. Το μεγαλύτερο αποτέλεσμα της σκέψης του θα είναι η κατασκευή ενός φυσικού κόσμου, που λειτουργεί στο μοντέλο μιας μηχανής με τέλεια γρανάζια, από την οποία είναι αδύνατο να ξεφύγει. Ένας κόσμος φτιαγμένος από ύλη και γεωμετρία όπου δεν υπάρχει λάθος. Είναι δυνατόν να φανταστούμε αυτόν τον κόσμο των μηχανών; Η μοναξιά γίνεται η λύση της ίδιας της μηχανής, η μόνη δυνατή, όταν σύντομα συνειδητοποιεί κανείς την αδυναμία να βγει από τους ντετερμινιστικούς περιορισμούς που δημιουργούνται. Ταυτόχρονα, η ύπαρξη ενός άλλου ατόμου δεν μπορεί να υπεισέλθει στον μηχανισμό, ο οποίος φαίνεται να ανάγεται οριστικά σε αυτόματο, σε απλή res extensa. Η δύναμη του παροξυσμού εκφράζεται αποτελεσματικά από την Jeanne Hearsch: «Ο Καρτέσιος δεν μπορεί να επικοινωνήσει τα αποτελέσματά του» (L'étonnement philosophique. Une histoire de la philosophie). Η φιλοσοφία του Καρτέσιου θέτει οριστικά τα θεμέλια για τη μελλοντική δυστοπία: η ύπαρξη κάποιου γίνεται μια μονο-νοητική μηχανή, μέσα στην πραγματικότητα της οποίας είναι μόνος.

Τζόρτζιο ντε Κίρικο, «Το αίνιγμα της αναχώρησης» (1914)

Φαίνεται απίστευτο πώς η μεταμοντέρνα μοναξιά έχει τις ρίζες της στον σολιψισμό του Descartes. Σήμερα, η μεγαλύτερη φιλοσοφική πρόκληση έγκειται στα ερωτήματα που γεννά αυτή η θεωρητική αρχή. Το πρόβλημα σώματος-νου, η συζήτηση για την Τεχνητή Νοημοσύνη και τη δομή ενός υπολογιστικού νου, τα ρομπότ και ο λόγος ύπαρξής τους, η ίδια η νευροεπιστήμη, η γνωστική επιστήμη, όλα βασίζονται σε καρτεσιανές απορίες: πώς μπορεί κάτι τόσο άυλο όσο το μυαλό να εισέλθει σε μια σχέση και ακόμη και να «καθοδηγήσει» την υλική υπόσταση ενός σώματος; Και πάλι: πώς μπορώ να μπω σε μια σχέση με το μυαλό του άλλου; Αν αυτό μας εκπλήσσει, φαίνεται ακόμα πιο απίστευτο πώς η μοναξιά, την οποία αντιλαμβανόμαστε ως δική μας, μπορεί να αναχθεί στις εμπειρίες που έζησε ένας μόνο άνθρωπος, εκεί, στην αυγή της νεωτερικότητας. Έτσι, ένα αντίδοτο στη μεταμοντέρνα μοναξιά μπορεί να είναι μια προσπάθεια να αποκοπούν οι δεσμοί, είτε καθαρά είτε με την επανερμηνεία τους, με την καρτεσιανή φιλοσοφία.

Daniele Ramadan

«SOLITUDINE E SOLIPSISMO IN CARTESIO COME CAUSE DELLA SOLITUDINE OGGI» - Inchiostronero