Εγώ. Το παιχνίδι της ζωής (16)

 Συνέχεια από: Τετάρτη 24 Μαίου 2023

ΕΓΏ-Μέρος Πρώτο 

Η βελτίωση της ζωής

Ο κάθε άνθρωπος γίνεται manager του εγώ του

 Κυκλοφορία (τού αίματος)

Στο εσωτερικό μιάς μηχανής μετατρέπονται σε νόμο τής φύσης όλα όσα κάνει η μηχανή

Στο κεφάλι μας κουβαλάμε ένα σωρό τέρατα. Στις αρχές του 19^ου αιώνα το διηγήθηκαν οι συγγραφείς. Και στο άλλο άκρο, το 2010 το διηγήθηκαν μερικοί έξυπνοι αλλά και αστείοι επιστήμονες του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου.

Τα τέρατα του 19^ου αιώνα-«Frankenstein», «Dr. Jekyll και Mr.Hyde» και ο «Δράκουλας» έχουν ένα κοινό: είναι στην πραγματικότητα τέρατα τής οικονομίας. Είναι το «νούμερο 2» πριν την εφεύρεση του υπολογιστή: η παραλλαγή του «νούμερο 2» στην εποχή της μηχανικής.

Τα μυθιστορήματα γράφτηκαν σε περίοδο οικονομικής κρίσης, οικονομικού πανικού, και προέρχονται από συγγραφείς, που «η χρεοκοπία τούς κυνηγούσε κατά πόδας» όπως το είπε ο Robert Louis Stevenson, συγγραφέας του «Jekyll». Καθώς το ανώνυμο τέρας του Frankenstein φροντίζει το νοικοκυριό των «φίλων» του, ονομάζει τον εαυτό του «αόρατο χέρι». Αυτό υπονοεί το «αόρατο χέρι της αγοράς», εκείνη την μεταφορά δηλαδή, με την οποία κατά τον 18^ο αιώνα ο Σκωτσέζος ηθικός φιλόσοφος Adam Smith, είχε περιγράψει τήν αυτορύθμιση της αγοράς.

Οι «Dr. Jekyll και Mr. Hyde», με την διπλή τους φύση, γίνονται αποδεκτοί και νομιμοποιούνται μόνο από ένα ίδρυμα, που στο έργο του Stevenson αναφέρεται εξαιτίας της διπλής του φύσης: την Bank of England.

Η Αμερικανίδα φιλόλογος Gail Houston έχει δείξει, πως ο απαίσιος Hyde γίνεται χωρίς καμιά δυσκολία αποδεκτός ως ο φιλικός Dr. Jekyll, φτάνει η υπογραφή στην επιταγή να είναι η σωστή¹⁰¹.

Για να αντικατασταθεί ο άνθρωπος, είτε από τον Mr. Hyde είτε από το «νούμερο 2» είτε από τον «homo oeconomicus», δεν απαιτείται να έχουν ψυχή αυτά τα κατασκευάσματα, αρκεί απλώς να είναι νόμιμοι ως συνέταιροι. Στο μυθιστόρημα, η τράπεζα κρίνει πως ο Mr. Hyde εκπληρώνει τις προϋποθέσεις να πάρει δάνειο, και με τον τρόπο αυτό ο φονικός εγωιστής αποκτά ταυτότητα. Η Houston ερμηνεύει το μυθιστόρημα ως περιγραφή της πραγματικής οικονομίας: το γεγονός ότι την εποχή εκείνη ήταν εγκατεστημένες στο Λονδίνο υπό το όνομα της Bank of England, τόσο μια εκδοτική όσο και μια δίδυμή της εμπορική τράπεζα (δυο οργανισμοί δηλαδή, που στα χαρτιά δεν γνωρίζουν ο ένας για τον άλλο, και δεν επιτρέπεται να επικοινωνεί ο ένας με τον άλλο, και που ένας είναι αιώνιος και κρατικός ο δε άλλος γήινος και επικεντρωμένος στο κέρδος), είχε προκαλέσει στα πλαίσια ενός πανικού, μεγάλο φόβο, ότι και οι δυο θα μπορούσαν αδειάσουν, γιατί κανένας δεν έπαιζε τον ρόλο του λογικού τρίτου.

Την τελευταία δεκαετία του 19^ου αιώνα ήταν προ των θυρών ο επόμενος πανικός. Το πλήθος της κριτικής, προς τις τράπεζες, βιβλιογραφίας, που είχε εν μέρει εκδοθεί και από τους Άγγλους συντηρητικούς, περιγράφει επάξια το 2012. Τα έργα αυτά επιτίθενται στην υπόθεση περί «κυκλοφορίας» της οικονομίας, στην οποία οι τραπεζίτες είναι αυτοί που ρίχνουν «το χρήμα σε όλες τις αρτηρίες του εμπορίου και της βιομηχανίας», και όχι πια οι παραγωγικές βιοτεχνίες. Προτάσεις όπως «το ζωτικό αίμα του εμπορίου είναι το δάνειο», οδήγησαν τότε στην όλο και πιο πανικόβλητη ερώτηση: τι θα γίνει post mortem(μετά θάνατον), για παράδειγμα σε περίπτωση ενός crash.102

Η απάντηση σε όλα τα ερωτήματα ήταν: Bank of England, γιατί είχε αφομοιώσει στο «αθάνατο» σώμα τα «δυο τρίτα του αίματος που δεν κυκλοφορούσε πια στις φλέβες νεκρών τραπεζών».103

Και αυτή η κατάσταση κάλεσε ένα άλλο τέρας: τον «Δράκουλα» του Bram Stokers. Το σύστημα-βαμπίρ που έχει φτιάξει είναι δομημένο σαν μια επιχείρηση, και εκφράζει σαφώς πως θέλει να μεταναστεύσει στο Λονδίνο που είναι το οικονομικό κέντρο του τότε κόσμου. Ο Δράκουλας είναι ένας Τρανσυλβανός επενδυτής, ο οποίος ταξιδεύει με κουτιά γεμάτα συνάλλαγμα από όλο τον κόσμο, κατέχει στο Λονδίνο μια ανησυχητικά μεγάλη περιουσία, και θέλει να αναλάβει τον ρόλο της Bank of England. [Ο Σόρος] Ολόκληρο το μυθιστόρημα είναι γεμάτο, όπως πρώτη το επεσήμανε η Houston, από υπονοούμενα περί δανείων, λογαριασμών, επιταγών, ιδιοκτησίας. Και όταν κάποτε ο κόμης δέχθηκε επίθεση με μαχαίρι, δεν έτρεξε αίμα αλλά «ρεύμα χρυσού». Αυτό είναι που θέλει ο κόμης, και που ο Van Helsing του το αμφισβητεί: το μονοπώλιο στην κυκλοφορία.

Ο «Δράκουλας» είχε γραφτεί από έναν υπερχρεωμένο άνδρα, σε μια εποχή που οι εφημερίδες έγραφαν περί «εντυπωσιακών τρόμων και φόβων που συντάραζαν την καρδιά», για τους οποίους κανένας ζωντανός άνθρωπος δεν είχε κάποια παράσταση ή σύγκριση. Σε μια εποχή που επικρατούσε φόβος ότι θα ξεσπάσει πανικός, που θα συνέτριβε την «κυριαρχία των Βρετανών στον τομέα των δανείων», και που θα επέφερε την ειρωνεία προς τις «οικονομικές ιδιοφυΐες των τραπεζών»104.

Όταν το 1890 η έγκυρη Barings-Bank είχε σχεδόν χρεοκοπήσει (η τελική χρεοκοπία ως γνωστόν επήλθε το 1995), στην Αγγλία έλαβε χώρα μια εκτεταμένη σύντηξη τραπεζών. Σε μια δεκαετία ο αριθμός των ιδιωτικών τραπεζών είχε μειωθεί από 250 σε μια ντουζίνα.

Ούτε η Mary Shelley ούτε ο Luis Stevenson ούτε ο Bram Stoker ήταν «αριστεροί», και εκείνοι που ήταν σε θέση να συναντήσουν το φάντασμα τού Μαρξ που τριγύριζε στην Ευρώπη, ήταν μάλλον αδιάφοροι. Κανένας από τους συγγραφείς αυτούς δέν ήταν αντίπαλος των τραπεζών, ούτε και του επικρατούντος συστήματος της οικονομίας. Με μια αίσθηση για το κεφάλαιο και με την δύναμη της φαντασίας, είχαν επιτεθεί στα οικονομικά μοντέλα, τα οποία αξιολογούσαν, καθοδηγούσαν και έλεγχαν την κοινωνική συμπεριφορά, η οποία θεωρούνταν νόμος της φύσης. Είχαν αντιληφθεί ότι τα μοντέλα αυτά ήταν απλώς λόγια και «μηχανές», που δεν περιέγραφαν απλά τις αγορές, αλλά αποφάσιζαν για το κύρος και την ζωή των ανθρώπων, αλλά και το πόσο δίκαιος ήταν ο καθένας.

Γι’αυτό έγραψαν για τέρατα οι συγγραφείς αυτοί. Τα τέρατα δεν είναι μόνο λογοτεχνικά σύμβολα για τον πανικό και τον τρόμο. Είναι ανωμαλίες του συστήματος. Στα μυθιστορήματα αυτά ζωντανεύουν με την χρήση ηλεκτρισμού ή χημικών αντιδράσεων. Το σημερινό «νούμερο 2» δεν ήρθε στην ζωή από συγγραφείς, αλλά από ανθρώπους που θεωρούν τους εαυτούς τους ρεαλιστές. Και αυτοί χρησιμοποίησαν τα μαθηματικά.

Ακόμα και το 1952, μόνο το 2% των άρθρων στα σημαντικότερα οικονομικά περιοδικά των ΗΠΑ περιείχαν μαθηματικούς τύπους. Στο τέλος όμως του αιώνα, όταν πια ο homo oeconomicus είχε πια κυριαρχήσει επί του κόσμου, ένας ισχυρός οικονομολόγος αναγκάστηκε να υπενθυμίσει πως κάποτε υπήρχε οικονομία χωρίς μαθηματικά:

«Οι νεότεροι οικονομολόγοι με δυσκολία θα το πιστέψουν, αλλά μέχρι τα μέσα του αιώνα, δεν ήταν ασυνήθιστο, ένας θεωρητικός να ζητά συγγνώμη επειδή χρησιμοποίησε μαθηματικούς τύπους. Επιπλέον εξηγούσε πως αυτή η προσέγγιση δεν σήμαινε πως οι άνθρωποι ήταν αυτόματα και χωρίς ελεύθερη βούληση.¹⁰⁵»

Πως ήταν δυνατή αυτή η ιμπεριαλιστική επιτυχία; Πως ήταν δυνατόν, και οι άνθρωποι είχαν αρχίσει να υποτάσσονται όλο και πιο πολύ στην εικόνα του ανθρώπου που πρέσβευε το «νούμερο 2»; Αυτό που στην πραγματική ζωή αναμφίβολα θα απέρριπταν; Αφού δεν είχαν υποταχθεί στον Mr. Hyde, γιατί τώρα σε ένα αφηρημένο όν; Δεν υπήρχαν μόνο φιλοσοφικοί λόγοι. Η μεταμοντέρνα διάλυση του εγώ, όπως έχουμε δει, είχε προσλάβει την οικονομία χωρίς συναισθήματα. Η γη είχε φύγει κάτω από τα πόδια τους, η αλχημεία μπορούσε να αρχίσει. Όλο αυτό όμως παίχτηκε σε ακαδημαϊκούς κύκλους, και εντός του τομέα υπήρχαν πολλοί παράπλευροι δρόμοι, και πολλές αντιπαραθέσεις. Για τον λόγο αυτό η στρατηγική νίκη του «νούμερο 2» στον κόσμο της καθημερινότητας μπορεί να εξηγηθεί μόνο με οικονομικά κριτήρια: ήταν απίστευτα αποτελεσματικός, και με την συνένωση του με τους υπολογιστές, είχε σε μια νύχτα αποκτήσει τους μύες του Superman.

Συνεχίζεται

Αμέθυστος

Σημειώσεις

101. Gail Turley Houston, From Dickens to Dracula: Gothic, Economics, and Victorian Fiction.

102. Houston, From Dickens to Dracula, σ. 74, 118.

103. Houston, From Dickens to Dracula, σ. 119.

104. Houston, From Dickens to Dracula, σ. 112-13.

105. Mirowski, Machine Dreams, σ. 9.