W.WINDELBAND, ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ, Β ΤΟΜΟΣ.
Η ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗ ΤΗΣ ΕΣΩΤΕΡΙΚΗΣ ΕΜΠΕΙΡΙΑΣ
4. Αυτή η συνειδητή θεμελίωση της φιλοσοφίας σε ανθρωπολογικές βάσεις έχει ως ουσιαστικό επακόλουθο την κεντρική θέση που κατέχει η βούληση στην κοσμοθεωρία του Αυγουστίνου. Χωρίς αμφιβολία αυτό οφείλεται στις προσωπικές εμπειρίες ενός ανθρώπου με έντονες ορμές και ισχυρή θέληση, ο οποίος, καθώς διερευνούσε στοχαστικά τη δική του προσωπικότητα, διαπίστωνε ότι ο εσώτατος πυρήνας της ήταν η βούληση. Γι' αυτό θεωρεί τη βούληση κάτι ουσιαστικό. Πίσω από κάθε κατάσταση, κάθε κίνηση της ψυχής, κρύβεται η βούληση. Πιο σωστά: όλες οι ψυχικές καταστάσεις δεν είναι τίποτε άλλο παρά τρόποι της βούλησης (voluntates).
Στην ψυχολογία και στη γνωσιολογία του Αυγουστίνου αυτό γίνεται φανερό προπαντός από την προσπάθεια να παρουσιαστεί από όλες τις πλευρές η κυριαρχική θέση που κατέχει η βούληση μέσα στη συνολική διαδικασία της παράστασης και της γνώσης. Σε σχέση με την αισθητηριακή αντίληψη ήδη οι νεοπλατωνικοί είχαν διακρίνει αφενός την κατάσταση του (σωματικού) ερεθισμού και αφετέρου τη συνειδητοποίησή του (βλ. τομ. Α΄, σ. 270 κ.ε., § 4). Ο Αυγουστίνος δείχνει με μια λεπτή ανάλυση στην οποία υποβάλλει την όραση ότι η συνειδητοποίηση του ερεθίσματος ουσιαστικά είναι ενέργημα της βούλησης (intentio animi [αναφορά της ψυχής]). Και όπως η φυσική προσοχή είναι έργο της βούλησης, έτσι και η δραστηριότητα της εσωτερικής αίσθησης (sensus interior) εξαρτάται με εντελώς ανάλογο τρόπο από τη βούληση. Η συνειδητοποίηση των καταστάσεων και των πράξεών μας εξαρτάται από τον σκόπιμο προσανατολισμό του στοχασμού, ακριβώς όπως συμβαίνει και με την εκούσια επαναφορά αυτού που ανήκει στη μνήμη μας ή με τη συνδυαστική δραστηριότητα της φαντασίας, που και αυτή στρέφεται σκόπιμα προς κάποιον συγκεκριμένο στόχο. Το ίδιο ισχύει και για τη διασκεπτική νόηση (ratiocinatio), αφού οι κρίσεις και οι διαλογισμοί τελικά συντελούνται εξολοκλήρου σύμφωνα με τους σκοπούς της βούλησης. Γιατί η βούληση καθορίζει την κατεύθυνση και το στόχο, σύμφωνα με τα οποία υποτάσσονται στις γενικές αλήθειες της έλλογης γνώσης τα δεδομένα της (εξωτερικής ή εσωτερικής) εμπειρίας.
Κάπως πιο περίπλοκα παρουσιάζονται τα πράγματα σε σχέση με τις ίδιες τις έλλογες γνώσεις. Γιατί το ανθρώπινο πνεύμα δεν έχει τη δυνατότητα να κινείται στο χώρο αυτής της ανώτερης θεϊκής αλήθειας με την ίδια ευχέρεια όπως στις σχέσεις του με τον εξωτερικό κόσμο και τον δικό του εσωτερικό κόσμο. Δεν έχει αυτή τη δυνατότητα για φιλοσοφικούς λόγους: σύμφωνα με το βασικό μεταφυσικό σχήμα το γενικότερο, ως ανώτερο και ισχυρότερο είναι, έχει αναγκαστικά τον ενεργητικό ρόλο. Απέναντι στην αλήθεια που βασίζεται στο λόγο το ανθρώπινο πνεύμα συμπεριφέρεται κατά βάση παθητικά, γιατί από μεταφυσική άποψη είναι υποδεέστερο. Για τον Αυγουστίνο η γνώση του νοητού κόσμου είναι ουσιαστικά φώτιση, αποκάλυψη. Γιατί το πνεύμα μπροστά στο δημιουργό του δεν έχει δυνατότητα ούτε για δημιουργική αλλά ούτε και για παθητική πρόσληψη. Ο Ιερός Αυγουστίνος πιστεύει ότι η ενορατική γνώση των νοητών αληθειών δεν είναι καθόλου ένας ανεξάρτητος καρπός που τον παράγει το πεπερασμένο πνεύμα βασισμένο στη δική του μόνο δύναμη. Κατά την άποψή του αυτή η ενορατική γνωστική ικανότητα δεν έχει ούτε καν τον αυθορμητισμό που χαρακτηρίζει την προσοχή, δηλαδή την ιδιότητα της συνείδησης να κατευθύνεται προς τις διάφορες αντικειμενικότητες (intentio) της εξωτερικής και της εσωτερικής εμπειρίας. Ο Αυγουστίνος πιστεύει ότι η φώτιση της ατομικής συνείδησης από τη θεία αλήθεια είναι ένα ενέργημα της χάρης του Θεού (βλ. παρακάτω): Η ατομική συνείδηση απλώς περιμένει και δέχεται. Αυτές οι μεταφυσικές σκέψεις, που θα μπορούσε να είχαν αναπτυχθεί και σε νεοπλατωνικό έδαφος, ενισχύονται πάρα πολύ, καθώς στη θεολογία του Αυγουστίνου το κέντρο βάρους εντοπίζεται στη θεία χάρη. Η γνώση των αληθειών που βασίζονται στο λόγο είναι ένα στοιχείο μακαριότητας και αυτή τη μακαριότητα ο άνθρωπος δεν την οφείλει στη δική του θέληση αλλά στο θέλημα του Θεού.
Ωστόσο ο Αυγουστίνος προσπάθησε, τουλάχιστον αρχικά, να αφήσει κάποια περιθώρια και στην ατομική βούληση. Δεν περιορίζεται να τονίσει ότι ο Θεός αποκαλύπτει την αλήθεια του, μόνο σε όποιον αποδείχνεται άξιος γι' αυτό, με τις προσπάθειες που καταβάλλει και με το ήθος του, δηλαδή με τις ιδιότητες της βούλησης του· διδάσκει ακόμη ότι η προσοικείωση της θείας αλήθειας δεν επιτυγχάνεται μόνο με τη γνώση αλλά, σε μεγαλύτερο βαθμό, με την πίστη. Η πίστη, ως παραστασιακή ενέργεια που σχηματίζεται με τη συγκατάθεση του ατόμου αλλά χωρίς εννοιολογική κάλυψη, προϋποθέτει την παράσταση του αντικειμένου στο οποίο αναφέρεται, περιέχει όμως και μια συγκατάθεση που δεν οφείλεται σε εξαναγκασμό της νόησης αλλά είναι πηγαίο βουλητικό ενέργημα της καταφατικής κρίσης. Ο Αυγουστίνος πιστεύει ότι η σημασία αυτού του γεγονότος είναι μεγάλη, όχι μόνο σε σχέση με τα θεία και αιώνια πράγματα, αλλά ακόμη και για τα γήινα και τα ανθρώπινα, αυτά που εκτυλίσσονται μέσα στο χρόνο. Η συγκατάθεση που προέρχεται άμεσα από τη βούληση δίνει τα πρωταρχικά νοητικά στοιχεία από τα οποία, με την παρέμβαση της διάνοιας που τα συνδυάζει, προκύπτει η εννοιολογική γνώση. Έτσι λοιπόν και στα πιο σημαντικά πράγματα, δηλαδή στα σχετικά με τη λύτρωση του ανθρώπου, η εννοιολογική γνώση του αποκτούμε με το νού πρέπει να ακολουθεί την πίστη στη θεία αποκάλυψη, πίστη που την καθορίζει η αγαθή θέληση, και επίσης η πεποίθηση ότι η αποκάλυψη αυτή κυριαρχεί στην παράδοση της Εκκλησίας. Βέβαια, από αξιολογική άποψη πρώτη είναι η πλήρης έλλογη γνώση· χρονικά όμως προηγείται η πίστη στην αποκάλυψη.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου