Η ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗ ΤΗΣ ΕΣΩΤΕΡΙΚΗΣ ΕΜΠΕΙΡΙΑΣ (2)

 Συνέχεια από: Πέμπτη 15 Ιουνίου 2023

W.WINDELBAND, ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ, Β ΤΟΜΟΣ.

Η ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗ ΤΗΣ ΕΣΩΤΕΡΙΚΗΣ ΕΜΠΕΙΡΙΑΣ

2. Η διδασκαλία όμως του Αυγουστίνου δεν σταματά σε αυτή την αρχική βεβαιότητα. Η θρησκευτική πεποίθηση του αλλά και η βαθιά γνωσιολογική θεώρηση των πραγμάτων τον οδήγησαν στην άποψη ότι η βεβαιότητα της ατομικής συνείδησης για τον εαυτό της είναι συνυφασμένη με την ιδέα του Θεού. Το θεμελιακό γεγονός της αμφιβολίας είναι και εδώ καθοριστικό, αφού περιέχει implicite ήδη ολόκληρη την αλήθεια. Πως θα αμφιβάλλαμε, ρωτά ο Αυγουστίνος, για την αυθεντικότητα των δεδομένων της αισθητηριακής αντίληψης, που μας επιβάλλονται με τόση δύναμη, αν παράλληλα με αυτά δεν είχαμε κατευθυντήριες έννοιες και μέτρα διαφορετικής προέλευσης, για να τα μετρήσουμε και να τα ελέγξουμε; Όποιος αμφιβάλλει κατέχει αναγκαστικά την αλήθεια, γιατί μόνο εξαιτίας αυτής αμφιβάλλει. Πραγματικά, συνεχίζει ο φιλόσοφος, ο άνθρωπος παράλληλα με την αίσθηση (sensus) κατέχει και την ανώτερη ικανότητα του λόγου (intellectus, ratio), δηλαδή την ικανότητα της άμεσης εποπτείας ασώματων αληθειών. Με αυτές ο Αυγουστίνος δεν εννοεί μόνο τους λογικούς νόμους αλλά και τους γνώμονες του καλού και του ωραίου, και γενικά όλες τις αλήθειες που δεν μας δίνονται διαμέσου της αίσθησης, αλλά είναι απαραίτητες για την επεξεργασία και την αποτίμηση των δεδομένων - τις αρχές της κριτικής ικανότητας.

Τέτοιοι γνώμονες του λόγου προβάλλουν σε περιπτώσεις αμφιβολίας αλλά και σε κάθε άλλη δραστηριότητα της συνείδησης ως μέτρο για την εκτίμηση των πραγμάτων. Οι γνώμονες όμως αυτοί υπερβαίνουν την ατομική συνείδηση στην οποία ενσωματώνονται κατά την πορεία του χρόνου ως κάτι υψηλότερο και ανώτερο από αυτήν. Είναι κοινοί για όλα τα όντα που σκέπτονται έλλογα· η αξία τους δεν μεταβάλλεται ποτέ. Έτσι η λειτουργία των της ατομικής συνείδησης είναι συνυφασμένη με κάτι καθολικά έγκυρο και ευρύτερο από αυτήν.

Στην ουσία όμως της αλήθειας ανήκει και το ότι υπάρχει. Από αυτή τη θεμελιακή αντίληψη της αρχαίας αλλά και κάθε απλοϊκής γνωσιολογίας ξεκινά και ο Αυγουστίνος. Ωστόσο το «είναι» των γενικών αληθειών, που η φύση τους είναι εντελώς ασώματη, μπορεί να νοηθεί (με νεοπλατωνικό τρόπο) μόνο όπως το είναι των ιδεών μέσα στον Θεό. Οι γενικές αλήθειες είναι οι αμετάβλητοι τύποι και γνώμονες κάθε πραγματικότητας, είναι οι καθορισμοί του περιεχομένου του πνεύματος του Θεού (principales formae vel rationes rerum stabiles atque incommutabiles, quae in divino intellectu continentur [θεμελιακοί τύποι ή λόγοι των πραγμάτων σταθεροί και αναλλοίωτοι που περιέχονται στο πνεύμα του Θεού]), στο οποίο περιέχονται όλες σε μια υπέρτατη ένωση. Το πνεύμα του Θεού είναι η απόλυτη ενότητα, η αλήθεια που τα περιέχει όλα. Είναι το ανώτατο είναι, το ανώτατο αγαθό, η τέλεια ομορφιά (unum, verum, bonum). Κάθε λογική γνώση είναι βασικά γνώση του Θεού. Βέβαια και ο Αυγουστίνος πιστεύει ότι ο άνθρωπος στην επίγεια ζωή του δεν μπορεί να γνωρίσει εντελώς τον Θεό. Απόλυτα βέβαιες είναι, ίσως, μόνο οι αρνητικές παραστάσεις μας γι' αυτόν. Προπαντός δεν έχουμε σύμμετρη παράσταση για τον τρόπο που οι διαφορετικοί καθορισμοί της θείας αλήθειας –για τους οποίους μόνο η νόηση έχει εποπτεία– συνδέονται μέσα στον Θεό σε μιάν ανώτατη πραγματική ενότητα: Γιατί η ασώματη και αμετάβλητη ουσία του Θεού (essentia) υπερβαίνει κατά πολύ κάθε διαπλοκή και κάθε συσχετισμό της ανθρώπινης νόησης. Ακόμη και η κατηγορία της ουσίας είναι εξίσου άσχετη με αυτόν όπως και οι υπόλοιπες.

3. Παρόλο που οι διατυπώσεις αυτές αποτελούν άμεση προέκταση νεοπλατωνικών ιδεών διατηρούν στη διδασκαλία του Αυγουστίνου τον χριστιανικό χαρακτήρα τους, καθώς η φιλοσοφική έννοια της θεότητας ως πεμπτουσίας της αλήθειας έχει εντελώς συγκεραστεί με τη θρησκευτική αντίληψη ότι η θεότητα είναι η απόλυτη προσωπικότητα. Ακριβώς όμως γι' αυτό ολόκληρο το οικοδόμημα της μεταφυσικής του Αυγουστίνου βασίζεται στην αυτογνωσία της πεπερασμένης προσωπικότητας, δηλαδή στο γεγονός της εσωτερικής εμπειρίας. Μόνο κατ' αναλογία προς την ανθρώπινη αυτογνωσία είναι δυνατό να γνωρίσουμε κάτι από την ουσία του Θεού. Και η αυτογνωσία δείχνει ότι η εσωτερική ζωή παρουσιάζει βασικά την ακόλουθη διάρθρωση: Το σταθερό συστατικό του πνευματικού είναι έγκειται στην ολότητα των συνειδησιακών περιεχομένων, στις παραστάσεις που διαρκώς αναπλάθονται. Η κίνηση και η ζωντάνια του πνευματικού είναι έγκειται στην κριτική σύνδεση και στο διαχωρισμό αυτών των στοιχείων.

Η κινητήρια, τέλος, δύναμη είναι η βούληση η προσανατολισμένη στην κατάκτηση της υπέρτατης μακαριότητας. Οι τρεις λοιπόν πλευρές της ψυχικής πραγματικότητας είναι: η παράσταση, η κρίση και η βούληση (memoria, intellectus, voluntas). Ο Αυγουστίνος δηλώνει ρητά ότι αυτές οι τρεις λειτουργικές όψεις της προσωπικότητας δεν πρέπει να θεωρηθούν κάτι ανάλογο με τις σωματικές ιδιότητες. Επίσης δεν αποτελούν διαφορετικά επίπεδα η σφαίρες της ψυχικής πραγματικότητας, αλλά με την αδιάσπαστη ενότητά τους συνθέτουν την ουσία της ψυχής. Με βάση τις σχέσεις της πνευματικής ζωής που γίνονται γνωστές από την παρατήρηση των καταστάσεων του ανθρώπου, ο Αυγουστίνος όχι μόνο προσπαθεί να σχηματίσει μιάν ανάλογη παράσταση για το μυστήριο της τριαδικότητας του Θεού, αλλά αναγνωρίζει στο esse, nosse, velle τους θεμελιακούς καθορισμούς όλων των πραγμάτων· στο είναι, στο γνωρίζειν και στο βούλεσθαι περικλείεται ολόκληρη η πραγματικότητα, ενώ ο Θεός περιβάλλει το σύμπαν με την παντοδυναμία, την παντογνωσία και την άπειρη αγαθότητά του.

Συνεχίζεται