Η εφεύρεση της προόδου – Roberto Pecchioli

Καλά σκαμμένο, παλιό-τυφλοπόντικα! Ο Άμλετ αναφωνεί στη θέα του φαντάσματος του πατέρα του, ο οποίος εμφανίστηκε στον Πρίγκιπα της Δανίας τόσο μακριά από τον τόπο ταφής. Καλά σκαμμένο, παλιό τυφλοπόντικα, θα επαναλάβει ο Καρλ Μαρξ στο Δέκατο όγδοο Μπρυμαίρ του Λουδοβίκου Ναπολέοντα, έχοντας εμπιστοσύνη στο πνεύμα της προλεταριακής επανάστασης.

Ο τυφλοπόντικας που έχει σκάψει πιο βαθιά είναι η ιδέα της προόδου, που γεννήθηκε τον 18ο αιώνα και που έχει γίνει τοτέμ και ταμπού της δυτικής νεωτερικότητας. Εμφανίστηκε όταν προέκυψε η ανάγκη να αποδοθεί στον άνθρωπο, αδειασμένο από θρησκευτικό περιεχόμενο, ένα πεπρωμένο με υλικό νόημα. Η εφεύρεση της προόδου έχει γίνει ιδεολογία, τόσο που τα κόμματα και οι πολιτιστικές δυνάμεις αυτοπροσδιορίζονται ως προοδευτικές και όσοι δεν είναι ανάμεσά τους νιώθουν την ανάγκη να δικαιολογήσουν τον εαυτό τους, να περιορίσουν ή να αρνηθούν την αντίθεσή τους.

Πώς να ξεφύγεις από την ιδέα της προόδου, την αδυσώπητη προέλασή της, αντίθεση που σημαίνει αντίθεση στο μονοπάτι της ανθρωπότητας, τη θετική κίνηση προς ανώτερους βαθμούς ή στάδια, με την άρρητη έννοια της βελτίωσης, της εξέλιξης, της συνεχούς μεταμόρφωσης προς το καλύτερο.

Η αισιοδοξία του 19ου αιώνα έκανε τον Giuseppe Mazzini να γράψει: σήμερα γνωρίζουμε ότι ο Νόμος της Ζωής είναι Πρόοδος, με κατάχρηση κεφαλαίων γραμμάτων. Η πρόοδος είναι το νόημα της Ιστορίας (άλλη κεφαλαιοποίηση· αλλά υπάρχει νόημα της ιστορίας;), το καθορισμένο μονοπάτι, το Ευαγγέλιο του Καλού και του Δικαίου. Όποιος μπαίνει εμπόδιο δεν μπορεί παρά να είναι ένας διαταραγμένος άνθρωπος, ένας παράλογος ταραχοποιός του οποίου η ομιλία πρέπει να αφαιρεθεί. Το να τον ακούς θα ισοδυναμούσε με το να περπατάς προς τα πίσω, να υποβιβάζεσαι στη σειρά Β: παλινδρόμηση. Η πρόοδος είναι φως, κάθε αντίρρηση είναι σκοτάδι. Εν ολίγοις, το να είσαι προοδευτικός είναι καθήκον, προφανές, κοσμική υλική πίστη. Όπως η φράση για την αγάπη που είναι χαραγμένη στα δαχτυλίδια τών αρραβωνιασμένων: περισσότερο από χθες, λιγότερο από αύριο.

Το πεπρωμένο της ανθρωπότητας είναι «μεγαλειώδες και προοδευτικό». Όποιος δεν πιστεύει ότι είναι ένας καταραμένος αντιδραστικός, ένα ναυάγιο του παρελθόντος που δεν αξίζει να διαψευσθεί: το νόημα και η θετική κατεύθυνση της προόδου είναι αδιαμφισβήτητη, παρόμοια με ορισμένα αναπόδεικτα μαθηματικά αξιώματα των οποίων η εγκυρότητα αναγνωρίζεται a priori, ή στα αξιώματα, αρχές που θεωρούνται αληθείς επειδή θεωρούνται προφανείς ή επειδή αποτελούν το κεντρικό σημείο ενός θεωρητικού πλαισίου αναφοράς.

Αλλά όχι. Και η διάψευση δεν προέρχεται από έναν ανεπανάληπτο υμνητή του παλιού ή του Unabomber, αλλά από έναν από τους πιο διαυγείς «αριστερούς» διανοούμενους, τον Christopher Lasch, τον συγγραφέα του The Culture of Narcissism and Rebellion of the Elites. Ας εφαρμόσουμε στον Αμερικανό ιστορικό και κοινωνιολόγο (1932-1994), για απλή ευκολία, τη δεξιά-αριστερά κατηγοριοποίηση που πάντα απέρριπτε. Ο Lasch ήταν μάλλον λαϊκιστής ερωτευμένος με τις λαϊκές κουλτούρες, σοσιαλιστής sui generis και πάνω απ' όλα ελεύθερος διανοούμενος . Στο Παράδεισος στη Γη - ένας πολύ πολεμικός τίτλος - δηλώνει ότι η αφετηρία του προβληματισμού του είναι το εξής ερώτημα: «γιατί τόσοι πολλοί σοβαροί άνθρωποι συνεχίζουν να πιστεύουν στην πρόοδο, ενώ η μάζα των αποδεικτικών στοιχείων θα έπρεπε να τους είχε οδηγήσει να εγκαταλείψουν μια φορά και για όλη αυτή την ιδέα»;

Οι ιδέες έλαβαν και έκαναν τις δικές του να πεθάνουν σκληρά, και η πρόοδος είναι η βασική ιδέα της μαζικής κουλτούρας.[ΣΤΗΝ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΕΙΝΑΙ Ο ΠΛΑΤΩΝΙΣΜΟΣ ΟΠΩΣ ΤΟΝ ΑΠΕΡΡΙΨΕ Ο ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΣΑΝ ΔΗΜΙΟΥΡΓΟ ΕΝΟΣ ΠΑΡΑΛΛΗΛΟΥ ΚΟΣΜΟΥ. Ο ΠΛΑΤΩΝ ΔΙΔΑΞΕ ΤΗΝ ΓΕΝΝΗΣΗ ΤΩΝ ΙΔΕΩΝ ΑΠΟ ΤΟ ΕΠΕΚΕΙΝΑ ΤΗΣ ΟΥΣΙΑΣ ΑΓΑΘΟ ΤΟ ΟΠΟΙΟ ΣΑΝ ΚΑΛΛΟΣ ΕΙΝΑΙ ΤΟ ΚΕΝΤΡΟ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ] Μια αξιοσημείωτη παρεξήγηση, ακόμη και μια παρωπίδα για όσους μεγάλωσαν σε μαρξιστικές ιδέες, που δεν μιλούν καθόλου για πρόοδο, αλλά μάλλον για απελευθέρωση από τις αλυσίδες του καπιταλισμού, του οποίου η κατευθυντήρια ιδέα είναι η ανάγκη συνεχούς επανάστασης της κοινωνίας. Ο Προυντόν προειδοποίησε επίσης για την ανόητη αισιοδοξία εκείνων που συγχέουν την υλική και οικονομική πρόοδο με την ηθική πρόοδο.

Έτσι έγραψαν ο Μαρξ και ο Ένγκελς στο Μανιφέστο του 1848. «Εκεί που έχει επιτύχει την κυριαρχία, η αστική τάξη κατέστρεψε όλες τις φεουδαρχικές, πατριαρχικές, ειδυλλιακές συνθήκες ζωής. Διέλυσε ανελέητα όλους τους πολύχρωμους φεουδαρχικούς δεσμούς που έδεσαν τον άνθρωπο με τον φυσικό του ανώτερο, και δεν άφησε κανέναν δεσμό μεταξύ ανθρώπου και ανθρώπου εκτός από το γυμνό τόκο, την ψυχρή «πληρωμή με μετρητά». Διέλυσε την προσωπική αξιοπρέπεια στην ανταλλακτική αξία και στη θέση των αναρίθμητων κατοχυρωμένων και ειλικρινά κατακτημένων ελευθεριών, τοποθέτησε, μοναδικά, την ελευθερία του εμπορίου χωρίς ενδοιασμούς. (…). Η αστική τάξη έχει απογυμνώσει από το φωτοστέφανο της όλες τις δραστηριότητες που μέχρι τότε λατρεύονταν και θεωρούνταν με ευσεβή φόβο. Μετέτρεψε τον γιατρό, τον νομικό, τον ιερέα, τον ποιητή, τον άνθρωπο της επιστήμης, σε εργάτες με τους μισθούς του. Η αστική τάξη έχει αφαιρέσει το συγκινητικό συναισθηματικό πέπλο από την οικογενειακή σχέση και την επανέφερε σε μια καθαρά χρηματική σχέση».

Η εφεύρεση της προόδου είναι η πιο εκπληκτική επιτυχία του καπιταλισμού, στόχος της οποίας είναι να σπάσει κάθε εμπόδιο, ιδέα και αρχή για να επαναφέρει τα πάντα σε αντάλλαγμα μετρήσιμο σε χρήμα. Πρέπει να ξεριζώσει κάθε ρίζα για να χτίσει τόν μονοδιάστατο homo consumens, λέει ο Herbert Marcuse – ένα κενό που πρέπει να γεμίσει με την εικόνα των εμπορευμάτων και την ανικανοποίητη ρητορική των επιθυμιών. μια μηχανή επιθυμητή χωρίς πυξίδα που τρέχει ακατάπαυστα αναζητώντας το νέο, προγραμματικά καλύτερο από το παρελθόν, «περισσότερο», σε σύγκριση με το «λιγότερο» του χθες, απαξιωμένο, χλευασμένο, αφαιρεμένο. Ωστόσο, ο Μαρξ εξέφρασε ακόμα μια αποφασιστική έννοια στα Χειρόγραφα, που φαίνεται το αντίθετο του προοδευτισμού: η ρίζα είναι ο άνθρωπος.

Στερούμενος από ρίζες, ο άνθρωπος απογυμνώνεται στο όνομα της προόδου, υποδεχόμενος με ευχαρίστηση κάθε καινοτομία, συνώνυμο της προόδου. Με την εφεύρεση της προόδου και την εισαγωγή της στη μαζική κουλτούρα, το παιχνίδι τελείωσε: γίνεται αυταπάτη, ψεύτικη ευτυχία που κυματίζει τη σημαία της υποταγής στην καπιταλιστική τάξη πραγμάτων. Οι προοδευτικοί της σοσιαλιστικής και κομμουνιστικής καταγωγής, έχοντας καλύψει τις επαναστατικές τους αγωνίες, δεν αντιλαμβάνονται την ήττα, αλλά αντιλαμβάνονται το παρόν που κυριαρχείται από απεριόριστο τρέξιμο (δρομοκρατία, για τον Paul Virilio, ο άπειρος μαραθώνιος που λανθασμένα σημαίνει πρόοδος) ως νίκη: ένα παραισθησιακό παιχνίδι μέ καθρέφτες. Οι Φρανκφούρτες το κατάλαβαν, υπογραμμίζοντας ότι η μαζική κουλτούρα και η ιδέα της προόδου δεν είχαν απελευθερώσει τους ανθρώπους, αλλά τους είχαν μετατρέψει σε πρόθυμα θύματα της διαφήμισης και της προπαγάνδας. Διαμορφωση εμπορεύματος και  κοινωνία του θεάματος: η αλλοτρίωση στην εξουσία.

Ένας σοσιαλιστής παράτυπος που δεν παραιτείται γιά να πνιγεί στον προοδευτικό μονόδρομο, ο Jean Paul Michéa, το γνωρίζει αυτό. Για αυτόν, η ιδέα της προόδου, που εκφράζεται ως μια ξέφρενη κούρσα χωρίς γραμμή τερματισμού, αποκαλύπτει τα δύο κρυμμένα αξιώματα της φιλελεύθερης-ελευθεριακής ευαισθησίας, το Matrix του προοδευτισμού.

Το πρώτο είναι η προσήλωση στην ιδέα ότι ο άνθρωπος είναι απλώς μια μηχανή που επιθυμεί αναγκασμένη από τη φύση του να μεγιστοποιήσει τη δική του χρησιμότητα. Αυτή η μείωση, αφού εισαχθεί ως υποχρεωτική συνέπεια της προόδου, καθιστά αδύνατη κάθε αντίρρηση. Η πρόοδος υποκλίνεται στο μυστήριο των δικαιωμάτων, που γίνονται ένα είδος διεκδίκησης από όλους για τα πάντα. Αυτό καταλήγει να δικαιολογεί τα πάντα, από την πιο αδίστακτη εκμετάλλευση μέχρι νέα δικαιώματα που συνδέονται με τη σεξουαλική και ενστικτώδη σφαίρα.

Η πρόοδος είναι η ιδεολογία του homo economicus , παράλληλη με τον άνθρωπο-μηχανή και το άτομο που απελευθερώνεται από κάθε παραδοσιακή πεποίθηση ή δομή. Μια ατελείωτη διαδικασία -όπως το νήμα της προόδου είναι απεριόριστο- που παράγει μια συγκλονιστική αντιστροφή, μια ετερογένεια σκοπών: την υποταγή σε νέες μορφές κυριαρχίας και εξουσίας: «το σύγχρονο κράτος και οι νομικοί του, η αυτορυθμιζόμενη αγορά και οι οικονομολόγοι του , και φυσικά, το ιδανικό της επιστήμης ως φανταστικού και συμβολικού θεμελίου αυτού του νέου ιστορικού συνόλου».

Η μετάλλαξη, ή η μετεκτίμηση των αξιών που ο φιλελεύθερος-ελευθεριακός προοδευτισμός έχει επιβάλει στους χθεσινούς εχθρούς του είναι απίστευτη. Ο Μαρκούζε ήταν ο πρώτος που κατήγγειλε την «κατασταλτική ανοχή» της εξουσίας στις δυτικές πολιτικές κοινωνίες, την τάση για τεχνολογική πρόοδο και την ανθρώπινη χειραφέτηση να συμπίπτουν. Επιβεβαίωσε την απάτη των δημοκρατικών κοινωνιών που καθιστούν αδύνατη κάθε μορφή αντιπολίτευσης. Η αρχή του One Dimensional Man είναι «μια άνετη, ομαλή, λογική, δημοκρατική μη ελευθερία πού επικρατεί στον προηγμένο βιομηχανικό πολιτισμό, ένα σημάδι τεχνικής προόδου». Η λύση, όμως, είναι μέρος του κακού: απελευθέρωση μέσω του Έρωτα, άρνηση της αρχής της εξουσίας, τεχνητοί παράδεισοι, κλείσιμο στην υποκειμενική διάσταση. Ακριβώς αυτό που χρειάζεται ο παγκοσμιοποιητικός νεοκαπιταλισμός για να διαιωνίσει την κυριαρχία του.

Το άλλο στοιχείο που νομιμοποιεί την ιδεολογία της προόδου, καθιστώντας την εγκάρσια, είναι το κεφαλαιώδες λάθος της «μοντέρνας» αριστεράς, που μένει στην πεποίθηση ότι ο φιλελευθερισμός-λιμπεραλισμός είναι μια συντηρητική ή και αντιδραστική δύναμη. Υπάρχουν πολλοί, αναστενάζει ο Michéa, εκείνοι που θά «εξεγερθούν ακόμη ενάντια στην αυταρχική οικογένεια, τον σεξοφοβικό ηθικισμό, τη λογοτεχνική λογοκρισία, την εργασιακή ηθική και άλλους πυλώνες της αστικής τάξης, ενώ οι τελευταίοι τώρα έχουν καταστραφεί ή υπονομευθεί από τον προηγμένο καπιταλισμό». Τίποτα δεν είναι πιο παράλογο από τον προοδευτικό ισχυρισμό - ή την παρανόηση - της αντιπροσώπευσης της δικαιοσύνης και της καλοσύνης: από τον δέκατο όγδοο αιώνα και τον Διαφωτισμό, ο λόγος, η αλλαγή και η πρόοδος ήταν σημαίες και συνέπειες της φιλελεύθερης οικονομικής τάξης, της οποίας ο βόρειος αστέρας είναι ο πάροχος της αγοράς αρμονίας μεταξύ λογικών ατόμων που οδηγείται μόνο από το συμφέρον, στερούνται θητείας και δεσμών, αφόρητα εμπόδια στην πρόοδο.

Το γεγονός ότι η πρόοδος δεν οδηγεί στην ευτυχία, παρά τις αναμφισβήτητες βελτιώσεις σε πολλές υλικές συνθήκες, δεν αποθαρρύνει τους υποστηρικτές της: αρκεί να μετακινήσετε το αντικείμενο του πόθου, να κάνετε νέα πρόοδο να εμφανιστεί και τέλος.

Μια άλλη επίδραση της προοδευτικής δεισιδαιμονίας είναι ο περίεργος σουπρεματισμός της σημερινής εποχής, στο όνομα του οποίου όσοι έζησαν πριν από εμάς είναι κατώτεροι από εμάς, απολάμβανε λιγότερα μέσα και δικαιώματα, επομένως και η ανθρωπιά του είναι κατώτερη από τη δική μας. Ο προοδευτικός «παρουσιασμός» επιδιώκει να αποστασιοποιήσει το μέλλον συνθλίβοντάς το στο σήμερα, αφού διαφορετικά θα έχανε μεγάλο μέρος της αποτελεσματικότητας και της γοητείας του. Η αυριανή πρόοδος, μάλιστα, θα είναι ανώτερη από τη δική μας, με συνέπεια την απώλεια της αυτοεκτίμησης και τη σχετικοποίηση του σήμερα. Οι κύριοι της προόδου το γνωρίζουν αυτό και ενεργούν ανάλογα. Προκαλούν διαρκές άγχος, ομοούσιο με την πρόοδο - τη διαδικασία που δεν μπορεί να εξαντληθεί - μια εσωτερική ανησυχία που τον κάνει να εξαρτάται από το καινούργιο, από την κατανάλωση, από τις επιθυμίες.

Η πρόοδος, αντί να αυξάνει τις δυνατότητές μας και να ανοίγει το μυαλό μας, όπως νόμιζαν οι θετικιστές και οι πραγματιστές, δημιουργεί ένταση, ανταγωνιστικότητα, φόβο, κοινωνικό φθόνο, για τον οποίο δεν υπάρχει άλλο φάρμακο από τη χορήγηση αυξανόμενων δόσεων του φαρμάκου που προκάλεσε την ασθένεια. Επιπλέον, περιφρονώντας κάθε παρελθόν, αποκηρύσσει τη σύγκριση, ικανοποιημένος με την ανωτερότητα των μέσων του παρόντος. Εδώ βρίσκεται μια από τις προοδευτικές αντιφάσεις: η περίσσεια των μέσων συσκοτίζει τους σκοπούς σε σημείο να τους αρνείται.

Η πρόοδος, με τη μορφή με την οποία βιώνεται στη μαζική κουλτούρα, μοιάζει όλο και περισσότερο με τη μάταιη κυκλική κούρσα του χάμστερ στον τροχό και μέσα στο κλουβί. Η εφεύρεση της προόδου, η εκτυφλωτική πίστη που γεννά, είναι οι τοίχοι της φυλακής χωρίς κάγκελα που κάνουν τη σύγχρονη ζωή φρενήρη και ποτέ χορτασμένη.

Αργά ή γρήγορα ακόμη και η πρόοδος θα υποχωρήσει και οι άνθρωποι θα ξαναβρούν τα βήματά τους, αποδεχόμενοι μια πιο φυσική ζωή, ανθρώπινη με την ευγενή έννοια του όρου. Ο τυφλοπόντικας θα κουραστεί να σκάβει και θα παρατηρήσει τα συντρίμμια της πολύχρονης δουλειάς του. Ίσως συμβεί αυτό που φανταζόταν η λαμπρή ανάλαφρη διάθεση του Ένιο Φλαιάνο: ακόμη και η πρόοδος, έχοντας γίνει παλιά και σοφή, την καταψήφισε.

L’invenzione del progresso – Roberto Pecchioli - EreticaMente