Η εφεύρεση της προόδου – Roberto Pecchioli

Έσκαψες καλά, ρε γέρο τυφλοπόντικα! αναφωνεί ο Άμλετ στη θέα του φαντάσματος του πατέρα του, που εμφανίστηκε στον πρίγκιπα της Δανίας τόσο μακριά από τον τόπο ταφής. Έσκαψες καλά, παλιό τυφλοπόντικα, θα επαναλάβει ο Καρλ Μαρξ στο βιβλίο "Η 18η Μπρυμαίρ του Λουδοβίκου Βοναπάρτη", έχοντας εμπιστοσύνη στο πνεύμα της προλεταριακής επανάστασης.

Ο τυφλοπόντικας που έχει σκάψει καλύτερα είναι η ιδέα της προόδου, που γεννήθηκε τον δέκατο όγδοο αιώνα και έγινε τοτέμ και ταμπού της δυτικής νεωτερικότητας. Εμφανίστηκε όταν προέκυψε η ανάγκη να αποδοθεί στον άνθρωπο, αδειασμένο από θρησκευτικό περιεχόμενο, ένα πεπρωμένο με υλικό νόημα. Η εφεύρεση της προόδου έχει γίνει ιδεολογία, τόσο πολύ που τα κόμματα και οι πολιτιστικές δυνάμεις αυτοπροσδιορίζονται ως προοδευτικές και όποιος δεν είναι από αυτούς νιώθει την ανάγκη να δικαιολογηθεί, να περιορίσει ή να αρνηθεί την αντίθεσή του.

Πώς να ξεφύγεις από την ιδέα της προόδου, την αδυσώπητη προέλασή της, η εναντίωση στήν οποία σημαίνει αντίθεση στο μονοπάτι της ανθρωπότητας, τη θετική κίνηση προς ανώτερους βαθμούς ή στάδια, με την συμπεριλαμβανόμενη έννοια της βελτίωσης, της εξέλιξης, της συνεχούς μεταμόρφωσης προς το καλύτερο;

Η αισιοδοξία του 19ου αιώνα έκανε τον Giuseppe Mazzini να γράψει: σήμερα γνωρίζουμε ότι ο Νόμος της Ζωής είναι η ΠΡΟΟΔΟΣ, με κατάχρηση των κεφαλαίων γραμμάτων. Η Πρόοδος είναι η αίσθηση της Ιστορίας (άλλη μια λέξη που αρχίζει με κεφαλαίο γράμμα· υπάρχει όμως η αίσθηση της ιστορίας;), το καθορισμένο μονοπάτι, το Ευαγγέλιο του Καλού και του Δικαίου. Όποιος μπει εμπόδιο δεν μπορεί παρά να είναι ένας ανισόρροπος, ένας παράλογος ταραχοποιός, του οποίου ο λόγος πρέπει να αφαιρεθεί. Το να τον ακούς θα ισοδυναμούσε με το να περπατάς προς τα πίσω, να υποβιβαστείς στη Serie B: οπισθοδρόμηση. Η πρόοδος είναι φως, κάθε αντίρρηση είναι σκοτάδι. Εν ολίγοις, το να είσαι προοδευτικός είναι ένα καθήκον, μια αληθοφάνεια, μια αυτονόητη κατάσταση, μια κοσμική υλική πίστη. Όπως η φράση για την αγάπη που είναι χαραγμένη στα δαχτυλίδια των αρραβωνιασμένων ζευγαριών: περισσότερο από το χθες, λιγότερο από το αύριο.

Η μοίρα της ανθρωπότητας είναι «μεγαλειώδης και προοδευτική». Όποιος δεν το πιστεύει ότι είναι ένας καταραμένος αντιδραστικός, ένα κομμάτι του παρελθόντος που δεν αξίζει να διαψευσθεί: η αίσθηση και η θετική κατεύθυνση της προόδου είναι αδιαμφισβήτητη, παρόμοια με ορισμένα αναπόδεικτα μαθηματικά αξιώματα των οποίων η εγκυρότητα αναγνωρίζεται a priori, ή με αξιώματα, αρχές που θεωρούνται αληθείς επειδή θεωρούνται προφανείς ή επειδή αποτελούν το κεντρικό σημείο ενός θεωρητικού πλαισίου αναφοράς.

Αλλά όχι. Δεν είναι έτσι. Και η αναίρεση δεν προέρχεται από έναν έμπειρο υμνητή των αρχαίων χρόνων ή τον Unabomber, αλλά από έναν από τους πιο διαυγείς «αριστερούς» διανοούμενους, τον Christopher Lasch, τον συγγραφέα της Κουλτούρας του Ναρκισσισμού και της Εξέγερσης των Ελίτ. Ας εφαρμόσουμε στον Αμερικανό ιστορικό και κοινωνιολόγο (1932-1994), για απλή ευκολία, τη δεξιά-αριστερή κατηγοριοποίηση που πάντα απέρριπτε. Ο Lasch ήταν μάλλον λαϊκιστής ερωτευμένος με τις λαϊκές κουλτούρες, ένας sui generis σοσιαλιστής και πάνω απ' όλα ένας ελεύθερος διανοούμενος. Στο βιβλίο Ο ΑΛΗΘΙΝΟΣ ΚΑΙ ΜΟΝΑΔΙΚΟΣ ΠΑΡΑΔΕΙΣΟΣ - ένας πολύ πολεμικός τίτλος - δηλώνει ότι η αφετηρία τού προβληματισμού του είναι η εξής ερώτηση: «πώς γίνεται τόσοι πολλοί σοβαροί άνθρωποι να συνεχίζουν να πιστεύουν στην πρόοδο, ενώ η μάζα των αποδεικτικών στοιχείων θα έπρεπε να τους είχε οδηγήσει να εγκαταλείψουν μια φορά και για πάντα όλη αυτή την ιδέα»;

Οι ιδέες που προσλαμβάνονται και οικειοποιούνται πεθαίνουν δύσκολα και η πρόοδος είναι η βασική ιδέα της μαζικής κουλτούρας. Μια αξιοσημείωτη παρεξήγηση, ακόμη και παρωπίδα για όσους μεγάλωσαν με μαρξιστικές ιδέες, που δεν μιλούν καθόλου για πρόοδο, αλλά για απελευθέρωση από τις αλυσίδες του καπιταλισμού, του οποίου η κατευθυντήρια ιδέα είναι η ανάγκη συνεχούς επανάστασης της κοινωνίας. Ο Προυντόν προειδοποίησε επίσης για την ανόητη αισιοδοξία εκείνων που συγχέουν την υλική και οικονομική πρόοδο με την ηθική πρόοδο.

Έτσι γράφουν ο Μαρξ και ο Ένγκελς στο Μανιφέστο του 1848. «Εκεί που έχει επιτύχει την κυριαρχία, η αστική τάξη κατέστρεψε όλες τις φεουδαρχικές, πατριαρχικές, ειδυλλιακές συνθήκες ζωής. Διέλυσε ανελέητα όλους τους ετερόκλητους φεουδαρχικούς δεσμούς που συνέδεαν τον άνθρωπο με τον φυσικό του ανώτερο, και δεν άφησε κανέναν άλλο δεσμό μεταξύ ανθρώπου και ανθρώπου παρά μόνο το γυμνό τόκο, την ψυχρή «πληρωμή με μετρητά». Διέλυσε την προσωπική αξιοπρέπεια στην ανταλλακτική αξία και στη θέση των αναρίθμητων κατοχυρωμένων και ειλικρινά κατακτημένων ελευθεριών, έβαλε, μοναδική, την ελευθερία του αδίστακτου εμπορίου (…). Η αστική τάξη έχει αφαιρέσει το φωτοστέφανο από όλες τις δραστηριότητες που μέχρι τότε τιμούνταν και θεωρούνταν με ευσεβές δέος. Έχει μεταμορφώσει τον γιατρό, τον νομικό, τον ιερέα, τον ποιητή, τον άνθρωπο της επιστήμης, σε μισθωτούς με τους μισθούς της. Η αστική τάξη έχει αφαιρέσει το συγκινητικό συναισθηματικό πέπλο από την οικογενειακή σχέση και την επανέφερε σε μια καθαρά χρηματική σχέση.

Η εφεύρεση της προόδου είναι η πιο ασυνήθιστη καί έκτακτη επιτυχία του καπιταλισμού, στόχος του οποίου είναι να σπάσει κάθε εμπόδιο, ιδέα και αρχή για να επαναφέρει τα πάντα σε αντάλλαγή, μετρήσιμη σε χρήμα. Πρέπει να ξεριζώσει κάθε ρίζα για να οικοδομήσει τόν μονοδιάστατο homo consumens, λέει ο Herbert Marcuse – ένα κενό που θα γεμίσει με το φανταστικό των αγαθών και με την ανικανοποίητη ρητορική των επιθυμιών – μια μηχανή που επιθυμεί, χωρίς πυξίδα, που τρέχει ασταμάτητα αναζητώντας το νέο, προγραμματικά καλύτερο από το παρελθόν, «περισσότερο», σε σύγκριση με το «λιγότερο» του χθες, απαξιωμένο, χλευασμένο, αφαιρεμένο. Κι όμως, πάλι ο Μαρξ εξέφρασε στα Χειρόγραφα μια αποφασιστική έννοια, που φαίνεται να είναι το αντίθετο του προοδευτισμού: η ρίζα είναι ο άνθρωπος.

Στερούμενος από ρίζες, ο άνθρωπος απογυμνώνεται στο όνομα της προόδου, υποδεχόμενος κάθε καινοτομία με αυτάρεσκη χαρά, συνώνυμη της προόδου. Με την εφεύρεση της προόδου και την εισαγωγή της στη μαζική κουλτούρα, ολοκληρώθηκε: έγινε αυταπάτη, ψεύτικη ευτυχία που κυματίζει τη σημαία της υποταγής στην καπιταλιστική τάξη πραγμάτων. Οι προοδευτικοί της σοσιαλιστικής και κομμουνιστικής καταγωγής, έχοντας καλύψει τις επαναστατικές τους ανησυχίες, δεν αντιλαμβάνονται την ήττα, αλλά αντιλαμβάνονται το παρόν, που κυριαρχείται από την ατελείωτη κούρσα (απεριόριστη φυγή), ως νίκη (δρομοκρατία, για τον Paul Virilio, ο ατελείωτος μαραθώνιος που εκλαμβάνεται λανθασμένα ώς πρόοδος): ένα παραισθησιακό παιχνίδι μέ καθρέφτες. Η σχολή τής Φρανκφούρτης το κατάλαβε, τονίζοντας ότι η μαζική κουλτούρα και η ιδέα της προόδου δεν είχαν απελευθερώσει τους ανθρώπους, αλλά τους είχαν μετατρέψει σε πρόθυμα θύματα της διαφήμισης και της προπαγάνδας. Η μορφή του εμπορεύματος και η κοινωνία του θεάματος: αλλοτρίωση στην εξουσία.

Ένας παράτυπος του σοσιαλισμού, που δεν παραιτείται γιά να πνιγεί στην προοδευτική σούπα, ο Jean Paul Michéa, το γνωρίζει αυτό. Γι' αυτόν, η ιδέα της προόδου, που παρακμάζει ως μια ξέφρενη κούρσα χωρίς γραμμή τερματισμού, αποκαλύπτει τα δύο κρυμμένα αξιώματα της φιλελεύθερης-ελευθεριακής ευαισθησίας, το Matrix (τη μήτρα) του προοδευτισμού.

Το πρώτο είναι η προσήλωση στην ιδέα ότι ο άνθρωπος είναι απλώς μια μηχανή που επιθυμεί αναγκασμένη από τη φύση του να μεγιστοποιήσει τη δική του χρησιμότητα. Αυτή η μείωση, αφού εισαχθεί ως υποχρεωτική συνέπεια της προόδου, καθιστά αδύνατη κάθε αντίρρηση. Η πρόοδος υποκλίνεται στο μυστήριο των δικαιωμάτων, που γίνονται ένα είδος διεκδίκησης του καθενός για τα πάντα. Αυτό καταλήγει να δικαιολογεί τα πάντα, από την πιο αδίστακτη εκμετάλλευση μέχρι τα νέα δικαιώματα που συνδέονται με τη σεξουαλική και ενστικτώδη σφαίρα.

Η πρόοδος είναι η ιδεολογία του homo economicus, παράλληλη με τον άνθρωπο-μηχανή και το άτομο, που απελευθερώνεται από κάθε παραδοσιακή πεποίθηση ή δομή. Μια ατελείωτη διαδικασία –όπως το νήμα της προόδου είναι απεριόριστο– που παράγει ένα εντυπωσιακό αντίστροφο, μια ετερογένεια σκοπών: υποταγή σε νέες μορφές κυριαρχίας και εξουσίας: «το σύγχρονο κράτος και οι νομικοί του, η αυτορυθμιζόμενη αγορά και οι οικονομολόγοι του, και φυσικά το ιδανικό της επιστήμης ως το φαντασιακό και συμβολικό θεμέλιο αυτού του νέου ιστορικού συνόλου».

Είναι απίστευτη η μετάλλαξη ή η επανεκτίμηση των αξιών που έχει επιβάλει ο φιλελεύθερος-ελευθεριακός προοδευτισμός στους χθεσινούς εχθρούς του. Ο Μαρκούζε ήταν ο πρώτος που κατήγγειλε την «κατασταλτική ανοχή» της εξουσίας στις δυτικές πολιτικές κοινωνίες, την τάση να συμπίπτει η τεχνολογική πρόοδος με την ανθρώπινη χειραφέτηση. Επιβεβαίωσε την απάτη των δημοκρατικών κοινωνιών που καθιστούν αδύνατη κάθε μορφή αντιπολίτευσης. Η αρχή του Μονοδιάστατου Ανθρώπου είναι «μια άνετη, ομαλή, λογική, δημοκρατική μη ελευθερία πού επικρατεί στον προηγμένο βιομηχανικό πολιτισμό, σημάδι τεχνικής προόδου». Ωστόσο, η λύση είναι μέρος του κακού: απελευθέρωση μέσω του Έρωτα, άρνηση της αρχής της εξουσίας, τεχνητοί παράδεισοι, κλείσιμο στην υποκειμενική διάσταση. Ακριβώς αυτό που χρειάζεται ο παγκοσμιοποιητικός νεοκαπιταλισμός για να διαιωνίσει την κυριαρχία του.

Το άλλο στοιχείο που νομιμοποιεί την ιδεολογία της προόδου, καθιστώντας την εγκάρσια, είναι το κεφαλαιώδες λάθος της «μοντέρνας» αριστεράς, που μένει στην πεποίθηση ότι ο φιλελεύθερος φιλελευθερισμός είναι μια συντηρητική ή και αντιδραστική δύναμη. Υπάρχουν πολλοί, αναστενάζει ο Μισεά, εκείνοι που «εξακολουθούν να εξεγείρονται ακόμη ενάντια στην αυταρχική οικογένεια, τον σεξοφοβικό ηθικισμό, τη λογοτεχνική λογοκρισία, την εργασιακή ηθική και άλλους πυλώνες της αστικής τάξης, ενώ οι τελευταίοι τώρα έχουν ήδη καταστραφεί ή υπονομευθεί από τον προηγμένο καπιταλισμό». Τίποτα πιο παράλογο από τον προοδευτικό ισχυρισμό –ή την παρανόηση– να αντιπροσωπεύει τη δικαιοσύνη και το καλό: από τον δέκατο όγδοο αιώνα και τον Διαφωτισμό, ο λόγος, η αλλαγή και η πρόοδος ήταν σημαίες και συνέπειες της φιλελεύθερης οικονομικής τάξης, της οποίας πολικός αστέρας είναι η αγορά, προμηθευτής της αρμονίας μεταξύ ορθολογικών ατόμων που κινούνται μόνο με γνώμονα το συμφέρον, στερημένα από συγγένειες και δεσμούς, αφόρητα εμπόδια στην πρόοδο.

Το γεγονός ότι η πρόοδος δεν οδηγεί στην ευτυχία, παρά τις αναμφισβήτητες βελτιώσεις σε πολλές υλικές συνθήκες, δεν αποθαρρύνει τους υποστηρικτές της: απλώς μετακινήστε το αντικείμενο του πόθου, φανταστείτε νέα πρόοδο και το παιχνίδι τελείωσε.

Μια άλλη επίδραση της προοδευτικής δεισιδαιμονίας είναι ο περίεργος υπερθεματισμός της σημερινής εποχής, στο όνομα του οποίου όσοι έζησαν πριν από εμάς είναι κατώτεροι από εμάς. Διέθεταν λιγότερα μέσα και λιγότερα δικαιώματα, άρα και η ανθρωπιά τους ήταν επίσης μικρότερη από τη δική μας. Ο προοδευτικός παρόν-τικός(Dasein) επιδιώκει να απομακρύνει το μέλλον στριμώχνοντάς το στο σήμερα, αφού διαφορετικά θα έχανε μεγάλο μέρος της αποτελεσματικότητας και της γοητείας του. Η αυριανή πρόοδος, μάλιστα, θα είναι μεγαλύτερη από τη δική μας, με συνέπεια την απώλεια της αυτοεκτίμησης και τη σχετικοποίηση του σήμερα. Οι κύριοι της προόδου το γνωρίζουν αυτό και ενεργούν ανάλογα. Προκαλούν ένα διαρκές άγχος, ομοούσιο με την πρόοδο – τη διαδικασία που δεν μπορεί να εξαντληθεί – μια εσωτερική ανησυχία που που μας κάνει να εξαρτόμαστε από το καινούργιο, από την κατανάλωση, από τις επιθυμίες.

Η πρόοδος, αντί να αυξάνει τις δυνατότητές μας και να ανοίγει το μυαλό μας, όπως νόμιζαν οι θετικιστές και οι πραγματιστές, δημιουργεί ένταση, ανταγωνιστικότητα, φόβο, κοινωνικό φθόνο, στον οποίο δεν υπάρχει άλλο φάρμακο από τη χορήγηση αυξανόμενων δόσεων του φαρμάκου που προκάλεσε την ασθένεια. Επιπλέον, περιφρονώντας κάθε παρελθόν, αποκηρύσσει την αντιπαράθεση, αρκούμενη στην ανωτερότητα των μέσων του παρόντος. Εδώ βρίσκεται μια από τις προοδευτικές αντιφάσεις: η περίσσεια των μέσων συσκοτίζει/επισκιάζει τους σκοπούς σε σημείο να τους αρνείται/αναιρεί.

Η πρόοδος, με τη μορφή που βιώνεται στη μαζική κουλτούρα, μοιάζει όλο και περισσότερο με τη μάταιη κυκλική κούρσα του χάμστερ στον τροχό και μέσα στο κλουβί. Η εφεύρεση της προόδου, η εκτυφλωτική πίστη που γεννά, είναι οι τοίχοι της φυλακής χωρίς κάγκελα που κάνουν τη σύγχρονη ζωή ξέφρενη και ποτέ ικανοποιημένη.

Αργά ή γρήγορα και η πρόοδος θα φθίνει και οι άνθρωποι θα ακολουθήσουν τα βήματά τους, αποδεχόμενοι μια πιο φυσική, ανθρώπινη ζωή με την ευγενή έννοια του όρου. Ο τυφλοπόντικας θα κουραστεί να σκάβει και θα κοιτάξει τα απομεινάρια/μπάζα της πολύχρονης δουλειάς του. Ίσως συμβεί αυτό που φαντάστηκε ο Ένιο Φλαιάνο με τη λαμπρή λεβεντιά: ακόμη και η πρόοδος, έχοντας γεράσει και γίνει σοφότερη, θα ψηφίσει εναντίον της.

L’invenzione del progresso – Roberto Pecchioli - EreticaMente (www-ereticamente-net.translate.goog)