Συνέχεια από: Σάββατο 27 Ιανουαρίου 2024
Nietzsche και Dostojewski β(Το κείμενο γράφτηκε γύρω στο 1910.)
Του Αγίου Νικολάου Βελιμίροβιτς (1880-1956)
Το ιδεώδες του Nietzsche ήταν γνωστό στο πνεύμα του Dostojewski και πριν την εμφάνιση του «Ζαρατούστρα». Ο D. απεικόνισε ένα υπεράνθρωπο στη μορφή του Ρασκόλνικωφ (στο μυθιστόρημα «Έγκλημα και Τιμωρία»), ο οποίος έχει αδιάκοπα μπροστά στα μάτια του τον Ναπολέοντα, και που ζει με την πεποίθηση, πως στον μεγάλο άνθρωπο όλα επιτρέπονται, χωρίς αναφορά στην ηθική. Ο Ρασκόλνικωφ όμως είναι προϊόν του D., και ως τέτοιος δεν θα μπορούσε να παραμείνει μονόπλευρος άνθρωπος, όπως ήταν ο Ναπολέων, το ίνδαλμα του, καθώς ο Ναπολέων δεν μετενόησε ποτέ για το ανθρώπινο αίμα που χύθηκε, ο Ρασκόλνικωφ όμως μετανόησε: άφησε το αιματοβαμμένο τσεκούρι και πήγε στη φυλακή, στη Σιβηρία, με το Ευαγγέλιο στο χέρι και την μετάνοια στην ψυχή. Στην ψυχή του Ναπολέοντα και του Ζαρατούστρα δεν υπήρχε σχίσμα (raskol, ράσκολ), ενώ ο Ρασκόλνικωφ πήρε το όνομα του από την διχασμένη του ψυχή. Η ψυχή του δεν συμμετέχει πουθενά ολόκληρη, αλλά μόνο με το ένα της μέρος: εν μέρει βρίσκεται στο έγκλημα, εν μέρει στην μετάνοια. Ο D. δεν είχε σκοπό να δημιουργήσει ένα ιδανικό υπεράνθρωπο, αλλά να ανατάμει και να απεικονίσει πραγματικούς ανθρώπους, και να διακρίνει το καλό από το κακό σε αυτούς. Ο D. έψαχνε το ιδανικό μέσα στο πραγματικό, αναζητούσε τον χρυσό μέσα στις λάσπες, το μεγάλο στο τιποτένιο. Ο Belinsky είχε πει με αφορμή το νεανικό έργο του D. «Ταπεινοί και Καταφρονημένοι» τα εξής: «Τιμή και δόξα στον νεαρό ποιητή, του οποίου η μούσα αγαπά τους ανθρώπους στις σοφίτες και τα υπόγεια, και μιλά γι’ αυτούς, σε εκείνους που μένουν στα επίχρυσα παλάτια: κοίτα, και αυτοί είναι άνθρωποι, τα αδέλφια σας!» Τους φτωχούς ανθρώπους, τον Μακάριο Devushkin και την Βάρενκα, ο Ζαρατούστρα θα πατούσε σαν λάσπη, γιατί μέσα τους δε θα έβρισκε τη βία και την ισχύ και τα πολεμοχαρή ένστικτα και το ξανθό κτήνος. Ο D. όμως παραμέρισε τη λάσπη που κάλυπτε τους φτωχούς αυτούς ανθρώπους, αναποδογύρισε την ψυχή τους και την γύρισε προς το φως, ανέπτυξε όλες τις εισοχές και εξοχές της, και μέτρησε όλες τις πνιγμένες και κρυμμένες ταλαντώσεις της-και ο κόσμος θαύμασε την τόση λάμψη κάτω από τόση λάσπη. Έτσι, ο D. ως ασθενής, μπόρεσε να καταδείξει στον κόσμο ως χρυσό αυτό που θεωρούσε μόνο ως λάσπη, και αντιστρόφως, να καταδείξει ως λάσπη, αυτό που ο κόσμος είχε για καθαρό χρυσό. Ο κόσμος είχε για λάσπη τον Μακάριο Devushkin και την Βάρενκα και τον υπηρέτη των Καραμάζωφ Smerdjakov,- ο D. όμως άνοιξε τα μάτια του κόσμου, ώστε να δει τον χρυσό σε αυτή τη λάσπη. Ο κόσμος επίσης θεωρούσε τον λόρδο Beaconsfield (Benjamin Disraeli) ως ένα χρυσό άνθρωπο, που έλαμπε και επισκίαζε του καθενός τα μάτια, είτε με την στάση του, είτε με την εκλεπτυσμένη του διάνοια και αριστοκρατία του σαλονιού. Ο Dostojewski όμως εξέπληξε μια μέρα τον κόσμο, δημοσιεύοντας στην «Εφημερίδα» του, είναι μια απαίσια «piccola bestia» που ανακατεύει τους λαούς για να τους κάνει λεία της. Chef d‘ oeuvre (το μεγάλο του έργο) για τον λόρδο Beaconsfield είναι σύμφωνα με τον D. να προκαλέσει σφαγή στη Βουλγαρία. Το Ανατολικό Ζήτημα θα λυνόταν εύκολα, αν αυτή η «piccola bestia» δεν ενοχλούσε με τις ίντριγκες της. Τον λόρδο Beaconsfield δεν αγγίζουν τα δάκρυα και η σφαγή των βαλκάνιων αιχμαλώτων, τους οποίους οι Τούρκοι γδέρνουν. Στην Μόσχα είχαν προσφύγει πολλοί Σλάβοι αιχμάλωτοι. Ένα κοριτσάκι 8 χρονών έχανε συχνά τις αισθήσεις της, όταν θυμόταν πως οι Τσερκέζοι έγδερναν τον ακόμα ζωντανό πατέρα της. «Ω πολιτισμέ, ω Ευρώπη!»-αναφωνεί ο Dostojewski. «Ας είναι καταραμένος ο πολιτισμός, αν για την συντήρηση του είναι απαραίτητο το γδάρσιμο των ανθρώπων».
«Μπορεί ο άνθρωπος να ονειρεύεται την ευτυχία του που στηρίζεται στη δυστυχία των άλλων;»-διερωτάται ο Dostojewski. Και κατόπιν επιχειρηματολογεί:
«Τι είδους μπορεί να είναι η ευτυχία όταν θεμελιώνεται στην ξένη δυστυχία; Σκεφτείτε παρακαλώ, πως εσείς μόνοι σας κτίζετε την μοίρα της ανθρωπότητας, με τελικό σκοπό να ‘ευτυχίσουν οι άνθρωποι’, να τους δώσετε ειρήνη και γαλήνη. Και σκεφτείτε πως χάριν τούτου είναι απαραίτητο και αναπόφευκτο να βασανίσετε ένα μοναδικό ανθρώπινο ον, όχι κάποιο ιδιαίτερα προβεβλημένο…όχι τον Shakespear, αλλά κάποιον γέρο…Και μόνο αυτόν πρέπει να χτυπήσετε, να ατιμάσετε, να βασανίσετε, και πάνω στα δάκρυα αυτού του ατιμασμένου γέρου να κτίσετε το οικοδόμημα σας! Θα δεχτείτε να είστε ο αρχιτέκτονας ενός τέτοιου οικοδομήματος με αυτή τη συμφωνία;»
Ο υπεράνθρωπος του Ν. θα ειρωνευόταν κάθε μια από τις ερωτήσεις. Προ πάντων, δεν θα έκτιζε ποτέ το οικοδόμημα της ανθρώπινης ευτυχίας, αλλά μόνο της δικής του. Στο οικοδόμημα της προσωπικής του ευτυχίας, ο υπεράνθρωπος είναι διατεθειμένος να βάλει όποιο τούβλο ταιριάζει, είτε είναι ποτισμένο με δάκρυα είτε με αίμα, όχι μόνο ενός γέρου, αλλά αναρίθμητων ανθρώπων, ολόκληρου του ανθρώπινου κοπαδιού πάνω στη γη. Ο D. όμως απαντά στην ερώτηση αυτή με ένα αποφασιστικό «Όχι». Κατ’ αυτόν, κάθε ανθρώπινο ον πάνω στη γη έχει δικαίωμα υπάρξεως, και έχει κάπου στα βάθη της ψυχής του έστω και ένα κόκκο καλοσύνης και αρχοντιάς, ίσως κρυμμένο και καταχωνιασμένο, ένα μόνο κόκκο, που δικαιολογεί την ύπαρξη του. Για τον λόγο ο D. λέει: «Όλοι μας είμαστε καλοί άνθρωποι». Φαινόμαστε ο ένας στον άλλο κακοί, επειδή γνωριζόμαστε με κακό τρόπο και επιφανειακά. «Η τιμή και η ειλικρίνεια της κοινωνίας μας, όχι μόνο δεν τίθεται υπό αμφισβήτηση, αλλά χτυπά στο μάτι». Αυτό τόλμησε να πει ο D. για την ρωσική κοινωνία τότε, όταν αυτή θεωρούνταν από την πλειονότητα των Ρώσων συγγραφέων, ξεκινώντας από τον Χέρτσεν και τον Turgenjew, ως ένα πτώμα σε αποσύνθεση. Αυτός είδε εκείνο που οι άλλοι δεν μπορούσαν να δουν. Της έρευνας και αξιολόγησης των ανθρώπων εκ μέρους του δεν προηγήθηκε ούτε προκατάληψη, ούτε η ψυχρή χειρουργική αδιαφορία, αλλά αγάπη. Γνώριζε εκ των προτέρων, πως στην ψυχή του καθενός θα εύρισκε δυο αβύσσους, όπως και στην ψυχή των Καραμάζωφ. Όντας ικανός να διεισδύσει στην ξένη ψυχή όπως στη δική του, πήγαινε να μετρήσει και να συγκρίνει τις δυο αυτές αβύσσους, την άβυσσο της αρχοντιάς, και την άβυσσο του αποτρόπαιου, και να παραθέσει τις διαστάσεις τους. Εμείς φοβόμαστε τους ανθρώπους που μας περιβάλλουν: αν τους πλησιάζαμε και αν τους γνωρίζαμε, δε θα τους φοβόμασταν. Να γνωρίσεις σημαίνει να συγχωρήσεις. Οι σλαβόφιλοι και οι δυτικόφιλοι δεν χωνεύονταν, σαν δυο εχθρικά έθνη. Ο D. γνώριζε και τους δυο από κοντά, και ήξερε πόσο καλό βρισκόταν και στους μεν, και στους δε: πόση διάνοια, πόσο υψηλά ιδεώδη και πόσο πύρινο θαυμασμό γι’ αυτά, πόση διαθεσιμότητα για φιλανθρωπική δραστηριότητα και πόσο αυτοθυσία! Γι’ αυτό διερωτάτο με απορία: «Γιατί, έστω και αν τσακώνονται, δεν μπορούν ταυτόχρονα να αγαπηθούν;» Οι σλαβόφιλοι και οι δυτικόφιλοι δεν είχαν μεταξύ τους αγάπη λόγω της ακραίας και για το λόγο αυτό εσφαλμένης εκτίμησης της αξίας της Ρωσίας και της δυτικής Ευρώπης. Οι σλαβόφιλοι αρνιόντουσαν την αξία του δυτικού πολιτισμού και τη Δύση, δοξάζοντας τον ρωσικό λαό. Οι δυτικόφιλοι αντιθέτως, δόξαζαν ακούραστα τη Δύση και γελοιοποιούσαν χωρίς μέτρο τον ρωσικό λαό, σαν να είναι μια σκοτεινή, ημιβάρβαρη μάζα. Οι σλαβόφιλοι της Μόσχας ντύνονταν με τις φορεσιές των μουζίκων. Ο δυτικόφιλος πρίγκηπας Gagarin, παλιός ευγενής, έγινε τόσο Ευρωπαίος και ξέγινε από Ρώσος, ώστε ασπάστηκε τον καθολικισμό και έγινε Ιησουίτης. Για τον D. ήταν απεχθής, τόσο ο άμετρος δοξασμός της Ρωσίας, όσο και της Ευρώπης. Για ποιο πράγμα μεγαλύνουν οι σλαβόφιλοι τον ρωσικό λαό, όταν ο ίδιος ο ρωσικός λαός δεν μεγαλύνει τον εαυτό του, αλλά αισθανόμενος την ανεπάρκεια του, ησυχάζει και μετανοεί; «Ποτέ, ούτε ο πιο αχρείος από τον λαό-λέει ο Dostojewski-δεν μίλησε έτσι: «έτσι πρέπει να πράξει κανείς, όπως πράττω εγώ», αλλά αντιθέτως πάντα πίστευε πως ήταν κακό αυτό που κάνει αυτός, και πως υπάρχει κάτι πολύ καλύτερο από αυτόν και τα έργα του. Για ποιο πράγμα μεγαλύνουν οι δυτικόφιλοι τη Δύση, όταν ο πιο επιφανής άνθρωπος στη Δύση είναι ο λόρδος Beaconsfield, στο όνομα του οποίου γδέρνουν ζωντανούς ανθρώπους;» Και ο Dostojewski προσπαθεί να διακρίνει τις δυο αβύσσους στη Δύση και στη Ρωσία, με τον ίδιο τρόπο που διέκρινε μεταξύ τους στις ψυχές των μεμονωμένων ανθρώπων. Στη Δύση υπάρχει πολύ κουλτούρα και λίγος Χριστιανισμός, λίγο από το χριστιανικό, αδελφικό πνεύμα. Στην Ρωσία έχει πολύ περισσότερο Χριστιανισμό, και πολύ λιγότερη κουλτούρα. Η Δύση είναι μεγάλη ως προς την επιστήμη, αλλά μικρή ως προς την πίστη, η Ρωσία μεγάλη ως προς την πίστη και μικρή ως προς την επιστήμη. Η δυτική επιστήμη έφερε τον εγωισμό στον κόσμο, επειδή έφερε την αθεΐα. Ο λαός της Ρωσίας βλέπει την ιστορική του αποστολή στην «υπηρεσία του Χριστού» και ολόκληρης της ανθρωπότητας. Η Δύση αντιθέτως επιδιώκει να αποκτήσει λεία και κυριαρχία σε όλο τον κόσμο.
Αν ο Nietzsche μπορούσε να δει στη Δύση, αυτό που είδε ο Dostojewski, θα ήταν ευχαριστημένος. Ο Ν. όμως είδε στη δυτική Ευρώπη το ίδιο πράγμα που είδε ο D. στον ρωσικό λαό, δηλαδή ειρήνη και «»υπηρεσία στον Χριστό».
«Την επιστήμη και τίς χειροτεχνίες μπορούμε να τις προσλάβουμε από τη Δύση, αλλά όχι την πίστη, γιατί δεν την έχει», έλεγε ο D. Η δυτική Χριστιανοσύνη μηχανοποιήθηκε και μετατράπηκε σε ένα «βίαιο θεσμό», που θέλει να εξουσιάζει και όχι να υπηρετεί. Ο καθολικισμός, αντί να ανυψώνει τον άνθρωπο στο Θεό, κατέβασε το Θεό στη γη. Ο προτεσταντισμός δεν έχει τίποτα θετικό: το νόημα του βρίσκεται στη διαμαρτυρία, την άρνηση. Αν εξαφανιστεί αύριο ο καθολικισμός, θα εξαφανιστεί και ο προτεσταντισμός, καθώς δε θα έχει αφορμή και αντικείμενο διαμαρτυρίας. Ο καθολικισμός όμως δε θα εξαφανιστεί, αυτός ανανεώνεται, σύμφωνα με τον D., μέσα στον δυτικό σοσιαλισμό. Ο σοσιαλισμός, αυτός ο αθεϊστικός καθολικισμός, ρίχνεται στη μάχη με το ίδιο σύνθημα, με τον οποίο ρίχνεται ο πιστός καθολικισμός: «Fraternité ou la mort» (αδελφοσύνη ή θάνατος!). Ο σοσιαλισμός, με τον αθεϊσμό και τον εγωισμό του, θα αποτελειώσει τη διάλυση της Δύσεως, που ξεκίνησε ο καθολικισμός. «Στη Δύση, λέει ο D., την αλήθεια δεν κατέχει η χριστιανική Εκκλησία, αν και υπάρχουν ακόμα πολλοί Χριστιανοί, και δε θα εξαφανιστούν ποτέ.» Σύμφωνα με τον D., οι μεγάλοι Χριστιανοί είναι στη Δύση: Dickens, Schiller και η George Sand (αυτή η τελευταία «ήταν μια από τις πιο πλήρεις ομολογητές του Χριστού, χωρίς ούτε η ίδια να το ξέρει»). Η επίδραση τους όμως στη Δύση είναι μηδαμινή: πιο πολύ διαβάζονται και μνημονεύονται στην Ρωσία, παρά στη Δύση. Για το λόγο αυτό, ο D. προφητεύει μια κακή μοίρα για τη Δύση.
«Έρχεται στο προσκήνιο η τέταρτη κοινωνική στρώση, μιλά, χτυπά με βία τις πόρτες, και αν δεν της ανοίξουν, θα τις σπάσει. Αυτή η τέταρτη στρώση δε θέλει περασμένα ιδεώδη, απορρίπτει κάθε νόμο που υπήρξε μέχρι τώρα. Δεν συμβιβάζεται και δεν συναινεί, με υποστηρίγματα δε θα σώσετε το οικοδόμημα. Οι παραχωρήσεις απλώς την αναζωπυρώνουν-θέλει τα πάντα. Θα έρθει στο προσκήνιο κάτι, που κανένας δεν υποψιάζεται. Όλες αυτές οι βουλευτικές δημοκρατίες, όλες οι αστικές θεωρίες, όλα τα μαζεμένα πλούτη, οι τράπεζες, η επιστήμη, οι Εβραίοι-όλα αυτά θα κατακρημνιστούν στιγμιαία και άσκοπα, -ίσως εκτός των Εβραίων, οι οποίοι και τότε θα τα καταφέρουν…» «Όλα αυτά είναι κοντινά, μπρος στην πόρτα. Εσείς γελάτε;» «Μακάριοι όσοι γελούν!» «Και εγώ, μήπως εγώ χαίρομαι;»-διερωτάται με πικρία ο προφήτης.
Ο D. δεν μιλούσε από μίσος για την Ευρώπη, αλλά ακριβώς λόγω της αγάπης του γι’ αυτήν. «Σε όλους μας είναι αγαπητή η Ευρώπη όπως και η Ρωσία, μέσα σε αυτήν είναι η φυλή του Ιάφεθ, και η ιδέα μας είναι η συνένωση όλων των εθνών αυτής της φυλής, και ακόμα περισσότερο, μέχρι τον Σημ και τον Χαμ». «Η Δύση είναι η δεύτερη πατρίδα μας». Ο Ρώσος είναι στη Δύση σαν φιλοξενούμενος στο σπίτι του. Οι ευρωπαϊκοί λαοί βλέπουν με τρόμο τους Ρώσους. Ο φόβος τους οφείλεται σε διάφορους λόγους. Οι Ρώσοι είναι περισσότεροι από 100 εκατομμύρια. Οι Ρώσοι γνωρίζουν όλες τις ιδέες της Δύσεως, όλες τις γλώσσες της Δύσεως. Οι Ρώσοι γνωρίζουν όλο το παρελθόν και όλες τις προθέσεις της Δύσεως,-η Δύση όμως δεν γνωρίζει τίποτα ρωσικό. Γι’ αυτό η δυτική Ευρώπη φοβάται τους Ρώσους».
Ο D. αποδυναμώνει με εξαιρετικό τρόπο αυτό τον φόβο. Θεωρεί πως η Δύση κατά την πτώση, θα μπορέσει μόνο στην Ρωσία να βρει σωτηρία. Όταν σηκωθεί εκείνο το τέταρτο στρώμα, όταν έρθει η «τρίτη επανάσταση των σκλάβων», όπως θα το αποκαλούσε ο Nietzsche, τότε τα κύματα θα σπάσουν μόνο πάνω στις δικές μας ακτές-λέει ο D.,-καθώς τότε θα φανεί δημοσίως και προφανώς, σε ποιο βαθμό διαφέρει ο δικός μας εθνικός οργανισμός από τον ευρωπαϊκό». «Αχ, οι λαοί της Δύσεως δεν γνωρίζουν πόσο αγαπητοί μας είναι!»-αναφωνεί ο Dostojewski. Όταν σπάσει η Δύση, τότε οι Σλάβοι θα έχουν να πουν ένα «νέο λόγο» σε όλο τον κόσμο. Αυτός ο «νέος λόγος» θα ειπωθεί όχι μόνο για το καλό των Σλάβων, αλλά για το καλό όλου του κόσμου, όλου του γένους των ανθρώπων. Θα αναφέρεται στην συνένωση όλων των λαών, στην καθολική αρμονία, στην τελική αδελφική συμφωνία όλων των φυλών, σύμφωνα με τον ευαγγελικό νόμο του Χριστού. Αυτή η συνένωση δε θα είναι πολιτική και οικονομική, αλλά «εν Χριστώ και εν τη αδελφότητι».
Ο D. δεν είναι κήρυκας μιας πολιτικής ή οικονομικής αδελφοσύνης, αλλά αδελφοσύνης βασισμένης στην αγάπη. «Να είστε αδελφοί-λέει στην επί του Όρους Ομιλία-αλλά όχι για οικονομικό συμφέρον, αλλά από πληρότητας χαρούμενης ζωής, από πληρότητα αγάπης». Όταν κάποτε λοιπόν καταρρεύσει η Δύση, τότε με την πρωτοβουλία των Σλάβων θα δημιουργηθεί μια καθολική, παγκόσμια αδελφοσύνη, μια καθολική ανθρωπότητα. Τότε όλος ο κόσμος θα γίνει σαν ένας άνθρωπος, ένας καθολικός άνθρωπος, καθώς ολόκληρος ο κόσμος θα ζει τότε με μια ψυχή, με μια αγάπη. Και ο κάθε άνθρωπος θα αντιπροσωπεύει τον καθολικό άνθρωπο εν σμικρώ, καθώς ο καθένας θα αισθάνεται στην ψυχή του την μεγάλη ψυχή του καθολικού κόσμου, του καθολικού ανθρώπου όπως και την αρμονία αυτής της μεγάλης ψυχής. Όταν γίνει αυτό, εύκολα θα πραγματοποιηθεί και η αδελφοσύνη, πολιτική και οικονομική. Χωρίς όμως αυτό το πρώτο, αυτό το τελευταίο θα είναι πάντα ένα ψέμα μασκαρεμένο με το όνομα της αλήθειας.
Προς το παρόν, μόνο ο Σλάβος είναι σε θέση να είναι καθολικός άνθρωπος, καθώς ο Σλάβος γνωρίζει δυο κόσμους, τον δυτικοευρωπαϊκό κόσμο και τον σλαβικό κόσμο. Ο άνθρωπος της Δύσεως γνωρίζει μόνο τη Δύση,-έχει μόνο μια ψυχή. Ο Σλάβος έχει δυο ψυχές: τη σλαβική και τη δυτικοευρωπαϊκή. Για τον λόγο αυτό, η σλαβική ψυχή είναι πιο πλατιά, και επομένως, τα σλαβικά ιδεώδη είναι πιο πλατιά. Η μέχρι τώρα σλαβική ιστορία συνίστατο στην γνωριμία της Δύσεως, στη «γνωριμία και δικαιολόγηση των δυτικών ιδεωδών», όπως λέει ο Dostojewski. Εμείς γνωρίσαμε τη Δύση και της συγχωρέσαμε τα στενά της ιδεώδη. Και τα πιο πλατιά ιδεώδη της Δύσεως είναι στενά για τη σλαβική ψυχή. Στην Ευρώπη θεωρούν σχεδόν όλους τους Ρώσους μηδενιστές, καταστροφείς όλων εκείνων που αυτοί δεν έκτισαν. Αυτό είναι ένα δεδομένο, που ο D. δεν το αρνείται. Αλλά το εξηγεί. Οι Ρώσοι αρνούνται το δυτικό πολιτισμό, επειδή δεν τους αρέσει, αλλά δεν γκρεμίζουν όπως οι Ούνοι ή οι Τάταροι, μόνο χάριν καταστροφής ή συμφέροντος, αλλά «χάριν κάποιου πράγματος,-λέει ο D.-που ούτε εμείς οι ίδιοι δεν γνωρίζουμε». Οι Ρώσοι, που γκρεμίζουν στη Δύση, δεν το κάνουν στην Ρωσία. Ο Belinsky ήταν Ευρωπαίος σοσιαλιστής, αλλά στην Ρωσία ήταν και παρέμεινε πύρινος πατριώτης.
Οι Ρώσοι βλέπουν στην Ευρώπη το παρελθόν, και στους εαυτούς τους το μέλλον. Ο Ίβαν Καραμάζωφ λέει στον αδελφό του, Αλεξέι: «Θέλω να ταξιδέψω στην Ευρώπη, Αλιόσα… και κοίτα, ξέρω ότι ταξιδεύω μόνο σε ένα νεκροταφείο, αλλά στο πιο αγαπητό, στο πιο αγαπημένο νεκροταφείο!». Ο ρωσικός λαός είναι αμαρτωλός και σκοτεινός και σφαλερός,-αυτό το είδε ο D. καλύτερα από κάθε άλλο μεγάλο Ρώσο,-αλλά ο ρωσικός λαός έχει μια δύναμη με την οποία ζει. Αυτή η δύναμη είναι ο Χριστός. Ο Χριστιανισμός κατέληξε στη Δύση μια σκοτεινή δύναμη, που παρεμποδίζει τη ζωή. Ο Χριστιανισμός στην Ρωσία είναι μια ζωντανή δύναμη, με την οποία ζει ο λαός. Στον λαϊκό Χριστιανισμό, την Ορθοδοξία, δεν έχει τόση λογική, όση αγάπη, φιλανθρωπία, αυτοθυσία. Μήπως ο κόσμος ζει με την λογική; Όχι, αλλά με την αγάπη, πριν από τη λογική. «Να αγαπήσει τη ζωή πριν από τη λογική»-αυτή είναι η φιλοσοφία του Αλεξέι Καραμάζωφ, την οποία παραδίδει στον άθεο αδελφό του Ιβάν. Σημαντική διδασκαλία της Ορθοδοξίας, είναι να αγαπήσεις τους ανθρώπους πριν από τη λογική. «Τα λάθη της καρδιάς είναι πιο βαριά από τα λάθη της διάνοιας», θεωρεί ο Dostojewski. Πράγματι, η ιστορία κατέδειξε, πως η καρδιά του ανθρώπου μπορεί να φτάσει σε μεγαλύτερη τελειότητα από την ανθρώπινη διάνοια, καθώς η γη βίωσε πολλές φορές τις εφαρμογές της τέλειας αγάπης, αλλά ποτέ, ούτε ένα παράδειγμα τέλειας διάνοιας. Η τέλεια αγάπη συνίσταται στο να υπηρετεί κανείς τον πλησίον του και να δώσει τη ζωή του για τους άλλους. «Στην υπηρεσία του Χριστού», λέει ο D., ή με άλλα λόγια «στην υπηρεσία της ανθρωπότητας», βλέπει ο ρωσικός λαός την ιστορική του αποστολή-όχι στην κυριαρχία επί του κόσμου, αλλά στην υπηρεσία προς τον κόσμο. Αλλά η υπηρεσία στον Χριστό ή στην ανθρωπότητα σημαίνει θυσία: η θυσία είναι λοιπόν η προσφορά του ρωσικού λαού στην ιστορία της ανθρωπότητας, θυσία στην τάση και τον αγώνα για την επίτευξη της παγκόσμιας ενότητας και αδελφοσύνης. Ο D. προβλέπει με το προφητικό του πνεύμα, πως οι Ρώσοι, και μαζί με αυτούς όλοι οι Σλάβοι θα έχουν πολλά βάσανα, γιατί τα βάσανα είναι η μοίρα τους. Για τον λόγο αυτό μας κατευθύνει στα βάσανα, σε αυτό τον μοιραίο δρόμο, που είναι προορισμένος για μας τους Σλάβους, κατευθύνει και καταδεικνύει «την χαρά των βασάνων». Πρέπει να βασανιστεί κανείς, γιατί στα βάσανα υπάρχει η χαρά, αυτό είναι ένα από τα κύρια σημεία της φιλοσοφίας του Dostojewski. «Αυτή είναι η εντολή μου»-λέει ο γέρων Ζωσιμάς στον Αλεξέι Καραμάζωφ-«αναζήτησε την ευτυχία στα βάσανα», όχι βέβαια στα άσκοπα βάσανα, αλλά για το καλό όλων των ανθρώπων. Όλοι εμείς φταίμε για όλα, γι’ αυτό πρέπει να βασανιστούμε όλοι για όλα. Τα λόγια του γέροντα Ζωσιμά πριν από το θάνατο του είναι: «Να γνωρίζετε αγαπητοί μου, πως ο καθένας από μας φταίει για όλους…ο καθένας για όλους τους ανθρώπους και για κάθε άνθρωπο πάνω στη γη».
Αυτή είναι η ουσία της διδασκαλίας του αδιαμφισβήτητα πιο παράξενου και μεγαλοφυούς ανθρώπου, που η Ρωσία χάρισε στον κόσμο, , όχι μόνο στον εαυτό της, αλλά σε ολόκληρο τον κόσμο, καθώς ο Dostojewski όσο ζούσε ακόμα, είχε γίνει γνωστός σε όλον τον μορφωμένο κόσμο και κτήμα όλου του κόσμου. Και ο Nietzsche τον γνώριζε, αλλά δεν του εναντιώθηκε ποτέ, αν και ο Ν. δεν μπορούσε παρά να διαπιστώσει, πως ο D. είναι ο πιο ισχυρός αντιπρόσωπος και προστάτης εκείνων, στους οποίους αυτός, ο Nietzsche, είχε κηρύξει αμείλικτη σταυροφορία με τον υπεράνθρωπο του. Αν ο D. είχε προλάβει την έκδοση του «Ζαρατούστρα», θα είχε παρουσιαστεί ως ο πιο ισχυρός, ο πιο ακαταμάχητος και φοβερός αντίπαλος του. Κρίμα που ο D. δεν έζησε για να το δει. Στην κριτική του για τον υπεράνθρωπο του Ν. θα είχε επεξεργαστεί ακόμα πιο ανάγλυφα το ιδεώδες του για τον καθολικό άνθρωπο. Ακόμα όμως πιο μεγάλο κρίμα, που η μοίρα το έφερε έτσι, και δεν υπήρξε καμιά πολεμική μεταξύ των δυο αυτών ανθρώπων, στους οποίους συμπυκνώθηκαν οι τάσεις της δικής τους και της δικής μας εποχής. Με τον τρόπο αυτό δεν έλαβε χώρα μια τιτάνια μάχη, που κόσμος είχε από πολύ καιρό να δει, ή καλύτερα, μια μάχη την οποία ο κόσμος παρακολουθεί καθημερινά, αλλά δεν την βλέπει. Γιατί κοιτάξτε, ο Nietzsche και ο Dostojewski αντιπροσωπεύουν δυο αντίπαλους κόσμους. Σε αυτούς απεικονίζονται η Ιουδαία και η Ρώμη, ο Χριστιανισμός και η ειδωλολατρία, λαός και δεσπότης, πίστη και απιστία, ελπίδα και πένθος, Χριστός και Αντίχριστος. Ο υπεράνθρωπος είναι σαν ένα ψηλό, πέτρινο άγαλμα, όπως αυτό του Νέρωνος με 36 μέτρα ύψος, που βρισκόταν μπροστά στο Κολοσσαίο στην Ρώμη. Ο καθολικός άνθρωπος είναι σαν ένα ολόκληρο μουσείο με μικρότερα αγάλματα και αγαλματίδια και προτομές, σε ομάδες και ξεχωριστά. Ή ο υπεράνθρωπος είναι ένα μεγάλο δέντρο στη μέση ενός γυμνού αγρού. Ο καθολικός άνθρωπος είναι δάσος με διάφορα είδη δέντρων, που είναι περιπλεγμένα μεταξύ τους, με τις ρίζες, τα κλαριά ή έστω με τις σκιές τους. Ο υπεράνθρωπος αρνείται τον Θεό, αρνείται την ηθική, αρνείται την κοινωνία. Ο καθολικός άνθρωπος παραδέχεται τον Θεό, παραδέχεται την ηθική και παραδέχεται την κοινωνία. Ο υπεράνθρωπος βλέπει το νόημα της ανθρωπότητας μέσα του, ο καθολικός άνθρωπος βρίσκει το νόημα του εαυτού του στην ανθρωπότητα. Ο υπεράνθρωπος είναι μια μονάδα τεραστίων διαστάσεων. Ο καθολικός άνθρωπος είναι μια οργάνωση αναρίθμητων μικρών μονάδων. Ο υπεράνθρωπος είναι εναντίον κάθε οργάνωσης, καθώς κάθε οργάνωση απαιτεί παραχώρηση των προσωπικών δικαιωμάτων. Ο υπεράνθρωπος είναι συνεπώς και ενάντια στον πολιτισμό, γιατί δεν υπάρχει πολιτισμός χωρίς οργάνωση. Και η ζωή των παλιών, αρχοντικών λαών, που είναι τόσο αγαπητοί στον Nietzsche, ήταν από την αρχή οργανωμένη και πολιτισμένη σε κάποιο βαθμό. Και στη βάση αυτών των πρώτων οργανώσεων και πολιτισμών βρισκόταν η αρχή: η θυσία της προσωπικότητος χάριν μιας πιο πλατιάς οργάνωσης: οικογένειας, φυλής, λαού, βρισκόταν δηλαδή μια όχι υπεράνθρωπη, αλλά καθολικώς ανθρώπινη αρχή. Από την άλλη πλευρά, οι σημερινοί λαοί της Ευρώπης, για τους οποίους ο N. νομίζει πως έγιναν μαλθακοί και αδύναμοι λόγω του Χριστιανισμού, ακόμα ζουν αδιάκοπα στη σχέση τους προς τους άλλους με εξουσιαστική ηθική, γεμάτοι με την επιθυμία για κατάκτηση και νίκη, με σωρούς όπλων και πολεμικών σχεδίων. Στα πρώτα του έργα, ο Ν. ακόμα πίστευε πως είχε βρει το ιδανικό του στα αρχαία, αρχοντικά έθνη. Όταν έγραφε τον «Ζαρατούστρα», ο Ν. είχε ήδη άλλες σκέψεις. Του ήταν πια σαφές, πως το ιδεώδες, το οποίο φανταζόταν, ήταν μέχρι τώρα αδύνατο στην ιστορία, στον λαό, στην κοινωνία, στον πολιτισμό. Για τον λόγο αυτό το ύψωσε πάνω από όλα αυτά και το απομόνωσε. Ο «Ζαρατούστρα» είναι λοιπόν το πιο συνεπές έργο του Nietzsche. Δεν μιλά πια για αρχοντικούς λαούς και ράτσες, αλλά μόνο για ένα αρχοντικό άνθρωπο.
Ο Rousseau και ο Τολστόι ήθελαν να γυρίσουν τον άνθρωπο στη φύση, για να τον καταστήσουν αρνί, Χριστιανό. Ο Nietzsche ήθελε να γυρίσει τον άνθρωπο πίσω στη φύση, για να τον κάνει αρπακτικό πουλί ή αντιχριστιανό. Ο Rousseau και ο Τολστόι δεν βρήκαν το δρόμο προς τον σκοπό τους, ο Nietzsche τον βρήκε. Ο Dostojewski δεν ήθελε να γυρίσει τον άνθρωπο πίσω, στην πρωτόγονη, απολίτιστη κατάσταση, εκεί που τον οδηγούσαν ο Rousseau και ο Τολστόι και ο Nietzsche. Πίστευε πως το ιδεώδες του καθολικού ανθρώπου μπορεί να επιτευχθεί πηγαίνοντας προς τα εμπρός από εδώ που σταθήκαμε τώρα, δια του πολιτισμού, και όχι εκτός του πολιτισμού. Με τον πολιτισμό και τα βάσανα, ή μόνο με τα βάσανα, γιατί στη βάση του πολιτισμού βρίσκεται το βάσανο, -αυτός είναι ο δρόμος προς τον καθολικό άνθρωπο του Dostojewski. Έστω και αν αυτό τό ιδεώδες του καθολικού ανθρώπου είναι ανεπαρκώς θεμελιωμένο φιλοσοφικά, έστω και αν σε ορισμένες του πτυχές είναι ασυμπαθές,-είναι ένα ιδεώδες, το οποίο οι άνθρωποι ως πολιτισμική κοινότητα μπορούν να έχουν. Να είχαν όλοι οι άνθρωποι μόνο αυτό το ιδεώδες. Τότε θα επέρχονταν καθολική ειρήνη στον κόσμο. Τότε δε θα υπήρχαν πόλεμοι μεταξύ των λαών, μάχες μεταξύ των ανθρώπων, ούτε μάχες μέσα στις ψυχές των μεμονωμένων ανθρώπων. Ποιος ξέρει αν θα υπήρχε τότε ζωή πάνω στη γη; Επίσης: αν όλοι οι άνθρωποι έφεραν στην ψυχή τους μόνο το ιδεώδες του Nietzsche, θα αλληλοεξοντώνονταν με αμείλικτο πόλεμο, και πάλι θα επικρατούσε καθολική ειρήνη και ησυχία στον κόσμο, καθώς δε θα υπήρχαν άνθρωποι μέσα σε αυτόν. Ποιος ξέρει, αν θα υπήρχε τότε ζωή πάνω στη γη; Οι άνθρωποι όμως παίρνουν τον ενδιάμεσο δρόμο και ανακατεύουν τα ιδεώδη. Ο Nietzsche είναι συμπαθής στους ανθρώπους, επειδή στηρίζει τον εγωισμό τους, αλλά οι άνθρωποι ντρέπονται να ακολουθήσουν μέχρι τέλους το ιδεώδες του Nietzsche. Ο Dostojewski είναι συμπαθής στους ανθρώπους, γιατί αυτός δεν απομονώνει και δεν καθιστά μοναχικό τον άνθρωπο-οι άνθρωποι φοβούνται πάντα την μοναξιά-, αλλά το κοινωνικό του ένστικτο ικανοποιεί και δένει τον άνθρωπο σαν ένα δακτυλίδι στη μεγάλη αλυσίδα της ανθρωπότητας, αλλά οι άνθρωποι φοβούνται να ακολουθήσουν μέχρι τέλους το ιδεώδες του Dostojewski. Ο υπεράνθρωπος και ο καθολικός άνθρωπος δημιουργούν επομένως ένα διαρκές σχίσμα στην ανθρώπινη ψυχή και την ανθρώπινη κοινωνία. Αν ο Nietzsche και ο Dostojewski ενώνονταν σε ένα άνθρωπο, ο άνθρωπος αυτός θα ονομαζόταν Ρασκόλνικωφ. Υπάρχουν πολλοί «Ρασκόλνικωφ» μεταξύ των ανθρώπων, λίγοι όμως είναι οι ακόλουθοι του Nietzsche και του Dostojewski. Είναι πιο εύκολο και πιο άνετο να είσαι ασυνεπής. Όποιος όμως θέλει να είναι συνεπής μέχρι τέλους, αυτός πρέπει να διαλέξει: ή τον Nietzsche ή τον Dostojewski.
Και ο Nietzsche και ο Dostojewski έχουν σλαβικό αίμα, αν και ο N. έγινε απόστολος της Δύσεως, ενώ ο D. απόστολος του σλαβισμού. Αν αύριο ξεσπάσει πόλεμος μεταξύ Δύσεως και Ρωσίας, η Δύση θα πολεμούσε στο όνομα του Nietzsche, δηλαδή του εγωισμού της, ενώ η Ρωσία στο όνομα του Dostojewski, δηλαδή στο όνομα του Χριστού, στο όνομα της συνένωσης και συναδέλφωσης του καθολικού ανθρώπου. Αυτοί οι δυο άρρωστοι άνθρωποι,-ο Nietzsche πνευματικά άρρωστος, ο Dostojewski επιληπτικός,- κυριάρχησαν στις ψυχές ολόκληρου του πολιτισμένου κόσμου. Κατέστησαν σύμβολο και λάβαρο των ανθρώπων. Αυτοί εξαντλούν όλη την μεγαλοφυΐα της πιο σύγχρονης Ευρώπης. Αυτές οι δυο δυνάμεις, που μέχρι πρόσφατα ήταν περισσότερο θεωρητικές, παρά πρακτικές, αρχίζουν να εφαρμόζονται όλο και πιο πολύ στη ζωή. Ο Nietzsche και ο Dostojewski δεν είναι πια απλώς δυο θεωρητικές δυνάμεις, όπως είναι ο Σπινόζα και ο Καντ, αλλά δυο ζωντανές δυνάμεις, με τις οποίες ο κόσμος ζει. Η πάλη στο όνομα του Nietzsche και του Dostojewski διεξάγεται ήδη εδώ και εκεί. Αλλά η αποφασιστική, τρομακτική μάχη πρόκειται να έρθει. Το πνεύμα του υπερανθρώπου και του καθολικού ανθρώπου θα προπορεύεται των στρατών. Μια νέα «επανάσταση των σκλάβων» είναι μπροστά μας, και όπως αφήνεται να προβλεφθεί, έρχεται μια νέα νίκη τους. Αυτή θα είναι η δεύτερη μεγάλη νίκη του Χριστιανισμού μέσα στην ιστορία.
Ας σεβαστούμε κύριοι και τον Nietzsche και τον Dostojewski. Ας σεβαστούμε τον ένα ως προφήτη της Δύσεως, τον άλλο ως προφήτη της Ανατολής, ας τους σεβαστούμε για την μεγαλοφυΐα τους και την αριστοκρατική τους ειλικρίνεια και τόλμη, ας σεβαστούμε και τους δυο-αλλά την αποφασιστική στιγμή ας σταθούμε δίπλα στον Dostojewski!
Τέλος
«Μπορεί ο άνθρωπος να ονειρεύεται την ευτυχία του που στηρίζεται στη δυστυχία των άλλων;»-διερωτάται ο Dostojewski. Και κατόπιν επιχειρηματολογεί:
«Τι είδους μπορεί να είναι η ευτυχία όταν θεμελιώνεται στην ξένη δυστυχία; Σκεφτείτε παρακαλώ, πως εσείς μόνοι σας κτίζετε την μοίρα της ανθρωπότητας, με τελικό σκοπό να ‘ευτυχίσουν οι άνθρωποι’, να τους δώσετε ειρήνη και γαλήνη. Και σκεφτείτε πως χάριν τούτου είναι απαραίτητο και αναπόφευκτο να βασανίσετε ένα μοναδικό ανθρώπινο ον, όχι κάποιο ιδιαίτερα προβεβλημένο…όχι τον Shakespear, αλλά κάποιον γέρο…Και μόνο αυτόν πρέπει να χτυπήσετε, να ατιμάσετε, να βασανίσετε, και πάνω στα δάκρυα αυτού του ατιμασμένου γέρου να κτίσετε το οικοδόμημα σας! Θα δεχτείτε να είστε ο αρχιτέκτονας ενός τέτοιου οικοδομήματος με αυτή τη συμφωνία;»
Ο υπεράνθρωπος του Ν. θα ειρωνευόταν κάθε μια από τις ερωτήσεις. Προ πάντων, δεν θα έκτιζε ποτέ το οικοδόμημα της ανθρώπινης ευτυχίας, αλλά μόνο της δικής του. Στο οικοδόμημα της προσωπικής του ευτυχίας, ο υπεράνθρωπος είναι διατεθειμένος να βάλει όποιο τούβλο ταιριάζει, είτε είναι ποτισμένο με δάκρυα είτε με αίμα, όχι μόνο ενός γέρου, αλλά αναρίθμητων ανθρώπων, ολόκληρου του ανθρώπινου κοπαδιού πάνω στη γη. Ο D. όμως απαντά στην ερώτηση αυτή με ένα αποφασιστικό «Όχι». Κατ’ αυτόν, κάθε ανθρώπινο ον πάνω στη γη έχει δικαίωμα υπάρξεως, και έχει κάπου στα βάθη της ψυχής του έστω και ένα κόκκο καλοσύνης και αρχοντιάς, ίσως κρυμμένο και καταχωνιασμένο, ένα μόνο κόκκο, που δικαιολογεί την ύπαρξη του. Για τον λόγο ο D. λέει: «Όλοι μας είμαστε καλοί άνθρωποι». Φαινόμαστε ο ένας στον άλλο κακοί, επειδή γνωριζόμαστε με κακό τρόπο και επιφανειακά. «Η τιμή και η ειλικρίνεια της κοινωνίας μας, όχι μόνο δεν τίθεται υπό αμφισβήτηση, αλλά χτυπά στο μάτι». Αυτό τόλμησε να πει ο D. για την ρωσική κοινωνία τότε, όταν αυτή θεωρούνταν από την πλειονότητα των Ρώσων συγγραφέων, ξεκινώντας από τον Χέρτσεν και τον Turgenjew, ως ένα πτώμα σε αποσύνθεση. Αυτός είδε εκείνο που οι άλλοι δεν μπορούσαν να δουν. Της έρευνας και αξιολόγησης των ανθρώπων εκ μέρους του δεν προηγήθηκε ούτε προκατάληψη, ούτε η ψυχρή χειρουργική αδιαφορία, αλλά αγάπη. Γνώριζε εκ των προτέρων, πως στην ψυχή του καθενός θα εύρισκε δυο αβύσσους, όπως και στην ψυχή των Καραμάζωφ. Όντας ικανός να διεισδύσει στην ξένη ψυχή όπως στη δική του, πήγαινε να μετρήσει και να συγκρίνει τις δυο αυτές αβύσσους, την άβυσσο της αρχοντιάς, και την άβυσσο του αποτρόπαιου, και να παραθέσει τις διαστάσεις τους. Εμείς φοβόμαστε τους ανθρώπους που μας περιβάλλουν: αν τους πλησιάζαμε και αν τους γνωρίζαμε, δε θα τους φοβόμασταν. Να γνωρίσεις σημαίνει να συγχωρήσεις. Οι σλαβόφιλοι και οι δυτικόφιλοι δεν χωνεύονταν, σαν δυο εχθρικά έθνη. Ο D. γνώριζε και τους δυο από κοντά, και ήξερε πόσο καλό βρισκόταν και στους μεν, και στους δε: πόση διάνοια, πόσο υψηλά ιδεώδη και πόσο πύρινο θαυμασμό γι’ αυτά, πόση διαθεσιμότητα για φιλανθρωπική δραστηριότητα και πόσο αυτοθυσία! Γι’ αυτό διερωτάτο με απορία: «Γιατί, έστω και αν τσακώνονται, δεν μπορούν ταυτόχρονα να αγαπηθούν;» Οι σλαβόφιλοι και οι δυτικόφιλοι δεν είχαν μεταξύ τους αγάπη λόγω της ακραίας και για το λόγο αυτό εσφαλμένης εκτίμησης της αξίας της Ρωσίας και της δυτικής Ευρώπης. Οι σλαβόφιλοι αρνιόντουσαν την αξία του δυτικού πολιτισμού και τη Δύση, δοξάζοντας τον ρωσικό λαό. Οι δυτικόφιλοι αντιθέτως, δόξαζαν ακούραστα τη Δύση και γελοιοποιούσαν χωρίς μέτρο τον ρωσικό λαό, σαν να είναι μια σκοτεινή, ημιβάρβαρη μάζα. Οι σλαβόφιλοι της Μόσχας ντύνονταν με τις φορεσιές των μουζίκων. Ο δυτικόφιλος πρίγκηπας Gagarin, παλιός ευγενής, έγινε τόσο Ευρωπαίος και ξέγινε από Ρώσος, ώστε ασπάστηκε τον καθολικισμό και έγινε Ιησουίτης. Για τον D. ήταν απεχθής, τόσο ο άμετρος δοξασμός της Ρωσίας, όσο και της Ευρώπης. Για ποιο πράγμα μεγαλύνουν οι σλαβόφιλοι τον ρωσικό λαό, όταν ο ίδιος ο ρωσικός λαός δεν μεγαλύνει τον εαυτό του, αλλά αισθανόμενος την ανεπάρκεια του, ησυχάζει και μετανοεί; «Ποτέ, ούτε ο πιο αχρείος από τον λαό-λέει ο Dostojewski-δεν μίλησε έτσι: «έτσι πρέπει να πράξει κανείς, όπως πράττω εγώ», αλλά αντιθέτως πάντα πίστευε πως ήταν κακό αυτό που κάνει αυτός, και πως υπάρχει κάτι πολύ καλύτερο από αυτόν και τα έργα του. Για ποιο πράγμα μεγαλύνουν οι δυτικόφιλοι τη Δύση, όταν ο πιο επιφανής άνθρωπος στη Δύση είναι ο λόρδος Beaconsfield, στο όνομα του οποίου γδέρνουν ζωντανούς ανθρώπους;» Και ο Dostojewski προσπαθεί να διακρίνει τις δυο αβύσσους στη Δύση και στη Ρωσία, με τον ίδιο τρόπο που διέκρινε μεταξύ τους στις ψυχές των μεμονωμένων ανθρώπων. Στη Δύση υπάρχει πολύ κουλτούρα και λίγος Χριστιανισμός, λίγο από το χριστιανικό, αδελφικό πνεύμα. Στην Ρωσία έχει πολύ περισσότερο Χριστιανισμό, και πολύ λιγότερη κουλτούρα. Η Δύση είναι μεγάλη ως προς την επιστήμη, αλλά μικρή ως προς την πίστη, η Ρωσία μεγάλη ως προς την πίστη και μικρή ως προς την επιστήμη. Η δυτική επιστήμη έφερε τον εγωισμό στον κόσμο, επειδή έφερε την αθεΐα. Ο λαός της Ρωσίας βλέπει την ιστορική του αποστολή στην «υπηρεσία του Χριστού» και ολόκληρης της ανθρωπότητας. Η Δύση αντιθέτως επιδιώκει να αποκτήσει λεία και κυριαρχία σε όλο τον κόσμο.
Αν ο Nietzsche μπορούσε να δει στη Δύση, αυτό που είδε ο Dostojewski, θα ήταν ευχαριστημένος. Ο Ν. όμως είδε στη δυτική Ευρώπη το ίδιο πράγμα που είδε ο D. στον ρωσικό λαό, δηλαδή ειρήνη και «»υπηρεσία στον Χριστό».
«Την επιστήμη και τίς χειροτεχνίες μπορούμε να τις προσλάβουμε από τη Δύση, αλλά όχι την πίστη, γιατί δεν την έχει», έλεγε ο D. Η δυτική Χριστιανοσύνη μηχανοποιήθηκε και μετατράπηκε σε ένα «βίαιο θεσμό», που θέλει να εξουσιάζει και όχι να υπηρετεί. Ο καθολικισμός, αντί να ανυψώνει τον άνθρωπο στο Θεό, κατέβασε το Θεό στη γη. Ο προτεσταντισμός δεν έχει τίποτα θετικό: το νόημα του βρίσκεται στη διαμαρτυρία, την άρνηση. Αν εξαφανιστεί αύριο ο καθολικισμός, θα εξαφανιστεί και ο προτεσταντισμός, καθώς δε θα έχει αφορμή και αντικείμενο διαμαρτυρίας. Ο καθολικισμός όμως δε θα εξαφανιστεί, αυτός ανανεώνεται, σύμφωνα με τον D., μέσα στον δυτικό σοσιαλισμό. Ο σοσιαλισμός, αυτός ο αθεϊστικός καθολικισμός, ρίχνεται στη μάχη με το ίδιο σύνθημα, με τον οποίο ρίχνεται ο πιστός καθολικισμός: «Fraternité ou la mort» (αδελφοσύνη ή θάνατος!). Ο σοσιαλισμός, με τον αθεϊσμό και τον εγωισμό του, θα αποτελειώσει τη διάλυση της Δύσεως, που ξεκίνησε ο καθολικισμός. «Στη Δύση, λέει ο D., την αλήθεια δεν κατέχει η χριστιανική Εκκλησία, αν και υπάρχουν ακόμα πολλοί Χριστιανοί, και δε θα εξαφανιστούν ποτέ.» Σύμφωνα με τον D., οι μεγάλοι Χριστιανοί είναι στη Δύση: Dickens, Schiller και η George Sand (αυτή η τελευταία «ήταν μια από τις πιο πλήρεις ομολογητές του Χριστού, χωρίς ούτε η ίδια να το ξέρει»). Η επίδραση τους όμως στη Δύση είναι μηδαμινή: πιο πολύ διαβάζονται και μνημονεύονται στην Ρωσία, παρά στη Δύση. Για το λόγο αυτό, ο D. προφητεύει μια κακή μοίρα για τη Δύση.
«Έρχεται στο προσκήνιο η τέταρτη κοινωνική στρώση, μιλά, χτυπά με βία τις πόρτες, και αν δεν της ανοίξουν, θα τις σπάσει. Αυτή η τέταρτη στρώση δε θέλει περασμένα ιδεώδη, απορρίπτει κάθε νόμο που υπήρξε μέχρι τώρα. Δεν συμβιβάζεται και δεν συναινεί, με υποστηρίγματα δε θα σώσετε το οικοδόμημα. Οι παραχωρήσεις απλώς την αναζωπυρώνουν-θέλει τα πάντα. Θα έρθει στο προσκήνιο κάτι, που κανένας δεν υποψιάζεται. Όλες αυτές οι βουλευτικές δημοκρατίες, όλες οι αστικές θεωρίες, όλα τα μαζεμένα πλούτη, οι τράπεζες, η επιστήμη, οι Εβραίοι-όλα αυτά θα κατακρημνιστούν στιγμιαία και άσκοπα, -ίσως εκτός των Εβραίων, οι οποίοι και τότε θα τα καταφέρουν…» «Όλα αυτά είναι κοντινά, μπρος στην πόρτα. Εσείς γελάτε;» «Μακάριοι όσοι γελούν!» «Και εγώ, μήπως εγώ χαίρομαι;»-διερωτάται με πικρία ο προφήτης.
Ο D. δεν μιλούσε από μίσος για την Ευρώπη, αλλά ακριβώς λόγω της αγάπης του γι’ αυτήν. «Σε όλους μας είναι αγαπητή η Ευρώπη όπως και η Ρωσία, μέσα σε αυτήν είναι η φυλή του Ιάφεθ, και η ιδέα μας είναι η συνένωση όλων των εθνών αυτής της φυλής, και ακόμα περισσότερο, μέχρι τον Σημ και τον Χαμ». «Η Δύση είναι η δεύτερη πατρίδα μας». Ο Ρώσος είναι στη Δύση σαν φιλοξενούμενος στο σπίτι του. Οι ευρωπαϊκοί λαοί βλέπουν με τρόμο τους Ρώσους. Ο φόβος τους οφείλεται σε διάφορους λόγους. Οι Ρώσοι είναι περισσότεροι από 100 εκατομμύρια. Οι Ρώσοι γνωρίζουν όλες τις ιδέες της Δύσεως, όλες τις γλώσσες της Δύσεως. Οι Ρώσοι γνωρίζουν όλο το παρελθόν και όλες τις προθέσεις της Δύσεως,-η Δύση όμως δεν γνωρίζει τίποτα ρωσικό. Γι’ αυτό η δυτική Ευρώπη φοβάται τους Ρώσους».
Ο D. αποδυναμώνει με εξαιρετικό τρόπο αυτό τον φόβο. Θεωρεί πως η Δύση κατά την πτώση, θα μπορέσει μόνο στην Ρωσία να βρει σωτηρία. Όταν σηκωθεί εκείνο το τέταρτο στρώμα, όταν έρθει η «τρίτη επανάσταση των σκλάβων», όπως θα το αποκαλούσε ο Nietzsche, τότε τα κύματα θα σπάσουν μόνο πάνω στις δικές μας ακτές-λέει ο D.,-καθώς τότε θα φανεί δημοσίως και προφανώς, σε ποιο βαθμό διαφέρει ο δικός μας εθνικός οργανισμός από τον ευρωπαϊκό». «Αχ, οι λαοί της Δύσεως δεν γνωρίζουν πόσο αγαπητοί μας είναι!»-αναφωνεί ο Dostojewski. Όταν σπάσει η Δύση, τότε οι Σλάβοι θα έχουν να πουν ένα «νέο λόγο» σε όλο τον κόσμο. Αυτός ο «νέος λόγος» θα ειπωθεί όχι μόνο για το καλό των Σλάβων, αλλά για το καλό όλου του κόσμου, όλου του γένους των ανθρώπων. Θα αναφέρεται στην συνένωση όλων των λαών, στην καθολική αρμονία, στην τελική αδελφική συμφωνία όλων των φυλών, σύμφωνα με τον ευαγγελικό νόμο του Χριστού. Αυτή η συνένωση δε θα είναι πολιτική και οικονομική, αλλά «εν Χριστώ και εν τη αδελφότητι».
Ο D. δεν είναι κήρυκας μιας πολιτικής ή οικονομικής αδελφοσύνης, αλλά αδελφοσύνης βασισμένης στην αγάπη. «Να είστε αδελφοί-λέει στην επί του Όρους Ομιλία-αλλά όχι για οικονομικό συμφέρον, αλλά από πληρότητας χαρούμενης ζωής, από πληρότητα αγάπης». Όταν κάποτε λοιπόν καταρρεύσει η Δύση, τότε με την πρωτοβουλία των Σλάβων θα δημιουργηθεί μια καθολική, παγκόσμια αδελφοσύνη, μια καθολική ανθρωπότητα. Τότε όλος ο κόσμος θα γίνει σαν ένας άνθρωπος, ένας καθολικός άνθρωπος, καθώς ολόκληρος ο κόσμος θα ζει τότε με μια ψυχή, με μια αγάπη. Και ο κάθε άνθρωπος θα αντιπροσωπεύει τον καθολικό άνθρωπο εν σμικρώ, καθώς ο καθένας θα αισθάνεται στην ψυχή του την μεγάλη ψυχή του καθολικού κόσμου, του καθολικού ανθρώπου όπως και την αρμονία αυτής της μεγάλης ψυχής. Όταν γίνει αυτό, εύκολα θα πραγματοποιηθεί και η αδελφοσύνη, πολιτική και οικονομική. Χωρίς όμως αυτό το πρώτο, αυτό το τελευταίο θα είναι πάντα ένα ψέμα μασκαρεμένο με το όνομα της αλήθειας.
Προς το παρόν, μόνο ο Σλάβος είναι σε θέση να είναι καθολικός άνθρωπος, καθώς ο Σλάβος γνωρίζει δυο κόσμους, τον δυτικοευρωπαϊκό κόσμο και τον σλαβικό κόσμο. Ο άνθρωπος της Δύσεως γνωρίζει μόνο τη Δύση,-έχει μόνο μια ψυχή. Ο Σλάβος έχει δυο ψυχές: τη σλαβική και τη δυτικοευρωπαϊκή. Για τον λόγο αυτό, η σλαβική ψυχή είναι πιο πλατιά, και επομένως, τα σλαβικά ιδεώδη είναι πιο πλατιά. Η μέχρι τώρα σλαβική ιστορία συνίστατο στην γνωριμία της Δύσεως, στη «γνωριμία και δικαιολόγηση των δυτικών ιδεωδών», όπως λέει ο Dostojewski. Εμείς γνωρίσαμε τη Δύση και της συγχωρέσαμε τα στενά της ιδεώδη. Και τα πιο πλατιά ιδεώδη της Δύσεως είναι στενά για τη σλαβική ψυχή. Στην Ευρώπη θεωρούν σχεδόν όλους τους Ρώσους μηδενιστές, καταστροφείς όλων εκείνων που αυτοί δεν έκτισαν. Αυτό είναι ένα δεδομένο, που ο D. δεν το αρνείται. Αλλά το εξηγεί. Οι Ρώσοι αρνούνται το δυτικό πολιτισμό, επειδή δεν τους αρέσει, αλλά δεν γκρεμίζουν όπως οι Ούνοι ή οι Τάταροι, μόνο χάριν καταστροφής ή συμφέροντος, αλλά «χάριν κάποιου πράγματος,-λέει ο D.-που ούτε εμείς οι ίδιοι δεν γνωρίζουμε». Οι Ρώσοι, που γκρεμίζουν στη Δύση, δεν το κάνουν στην Ρωσία. Ο Belinsky ήταν Ευρωπαίος σοσιαλιστής, αλλά στην Ρωσία ήταν και παρέμεινε πύρινος πατριώτης.
Οι Ρώσοι βλέπουν στην Ευρώπη το παρελθόν, και στους εαυτούς τους το μέλλον. Ο Ίβαν Καραμάζωφ λέει στον αδελφό του, Αλεξέι: «Θέλω να ταξιδέψω στην Ευρώπη, Αλιόσα… και κοίτα, ξέρω ότι ταξιδεύω μόνο σε ένα νεκροταφείο, αλλά στο πιο αγαπητό, στο πιο αγαπημένο νεκροταφείο!». Ο ρωσικός λαός είναι αμαρτωλός και σκοτεινός και σφαλερός,-αυτό το είδε ο D. καλύτερα από κάθε άλλο μεγάλο Ρώσο,-αλλά ο ρωσικός λαός έχει μια δύναμη με την οποία ζει. Αυτή η δύναμη είναι ο Χριστός. Ο Χριστιανισμός κατέληξε στη Δύση μια σκοτεινή δύναμη, που παρεμποδίζει τη ζωή. Ο Χριστιανισμός στην Ρωσία είναι μια ζωντανή δύναμη, με την οποία ζει ο λαός. Στον λαϊκό Χριστιανισμό, την Ορθοδοξία, δεν έχει τόση λογική, όση αγάπη, φιλανθρωπία, αυτοθυσία. Μήπως ο κόσμος ζει με την λογική; Όχι, αλλά με την αγάπη, πριν από τη λογική. «Να αγαπήσει τη ζωή πριν από τη λογική»-αυτή είναι η φιλοσοφία του Αλεξέι Καραμάζωφ, την οποία παραδίδει στον άθεο αδελφό του Ιβάν. Σημαντική διδασκαλία της Ορθοδοξίας, είναι να αγαπήσεις τους ανθρώπους πριν από τη λογική. «Τα λάθη της καρδιάς είναι πιο βαριά από τα λάθη της διάνοιας», θεωρεί ο Dostojewski. Πράγματι, η ιστορία κατέδειξε, πως η καρδιά του ανθρώπου μπορεί να φτάσει σε μεγαλύτερη τελειότητα από την ανθρώπινη διάνοια, καθώς η γη βίωσε πολλές φορές τις εφαρμογές της τέλειας αγάπης, αλλά ποτέ, ούτε ένα παράδειγμα τέλειας διάνοιας. Η τέλεια αγάπη συνίσταται στο να υπηρετεί κανείς τον πλησίον του και να δώσει τη ζωή του για τους άλλους. «Στην υπηρεσία του Χριστού», λέει ο D., ή με άλλα λόγια «στην υπηρεσία της ανθρωπότητας», βλέπει ο ρωσικός λαός την ιστορική του αποστολή-όχι στην κυριαρχία επί του κόσμου, αλλά στην υπηρεσία προς τον κόσμο. Αλλά η υπηρεσία στον Χριστό ή στην ανθρωπότητα σημαίνει θυσία: η θυσία είναι λοιπόν η προσφορά του ρωσικού λαού στην ιστορία της ανθρωπότητας, θυσία στην τάση και τον αγώνα για την επίτευξη της παγκόσμιας ενότητας και αδελφοσύνης. Ο D. προβλέπει με το προφητικό του πνεύμα, πως οι Ρώσοι, και μαζί με αυτούς όλοι οι Σλάβοι θα έχουν πολλά βάσανα, γιατί τα βάσανα είναι η μοίρα τους. Για τον λόγο αυτό μας κατευθύνει στα βάσανα, σε αυτό τον μοιραίο δρόμο, που είναι προορισμένος για μας τους Σλάβους, κατευθύνει και καταδεικνύει «την χαρά των βασάνων». Πρέπει να βασανιστεί κανείς, γιατί στα βάσανα υπάρχει η χαρά, αυτό είναι ένα από τα κύρια σημεία της φιλοσοφίας του Dostojewski. «Αυτή είναι η εντολή μου»-λέει ο γέρων Ζωσιμάς στον Αλεξέι Καραμάζωφ-«αναζήτησε την ευτυχία στα βάσανα», όχι βέβαια στα άσκοπα βάσανα, αλλά για το καλό όλων των ανθρώπων. Όλοι εμείς φταίμε για όλα, γι’ αυτό πρέπει να βασανιστούμε όλοι για όλα. Τα λόγια του γέροντα Ζωσιμά πριν από το θάνατο του είναι: «Να γνωρίζετε αγαπητοί μου, πως ο καθένας από μας φταίει για όλους…ο καθένας για όλους τους ανθρώπους και για κάθε άνθρωπο πάνω στη γη».
Αυτή είναι η ουσία της διδασκαλίας του αδιαμφισβήτητα πιο παράξενου και μεγαλοφυούς ανθρώπου, που η Ρωσία χάρισε στον κόσμο, , όχι μόνο στον εαυτό της, αλλά σε ολόκληρο τον κόσμο, καθώς ο Dostojewski όσο ζούσε ακόμα, είχε γίνει γνωστός σε όλον τον μορφωμένο κόσμο και κτήμα όλου του κόσμου. Και ο Nietzsche τον γνώριζε, αλλά δεν του εναντιώθηκε ποτέ, αν και ο Ν. δεν μπορούσε παρά να διαπιστώσει, πως ο D. είναι ο πιο ισχυρός αντιπρόσωπος και προστάτης εκείνων, στους οποίους αυτός, ο Nietzsche, είχε κηρύξει αμείλικτη σταυροφορία με τον υπεράνθρωπο του. Αν ο D. είχε προλάβει την έκδοση του «Ζαρατούστρα», θα είχε παρουσιαστεί ως ο πιο ισχυρός, ο πιο ακαταμάχητος και φοβερός αντίπαλος του. Κρίμα που ο D. δεν έζησε για να το δει. Στην κριτική του για τον υπεράνθρωπο του Ν. θα είχε επεξεργαστεί ακόμα πιο ανάγλυφα το ιδεώδες του για τον καθολικό άνθρωπο. Ακόμα όμως πιο μεγάλο κρίμα, που η μοίρα το έφερε έτσι, και δεν υπήρξε καμιά πολεμική μεταξύ των δυο αυτών ανθρώπων, στους οποίους συμπυκνώθηκαν οι τάσεις της δικής τους και της δικής μας εποχής. Με τον τρόπο αυτό δεν έλαβε χώρα μια τιτάνια μάχη, που κόσμος είχε από πολύ καιρό να δει, ή καλύτερα, μια μάχη την οποία ο κόσμος παρακολουθεί καθημερινά, αλλά δεν την βλέπει. Γιατί κοιτάξτε, ο Nietzsche και ο Dostojewski αντιπροσωπεύουν δυο αντίπαλους κόσμους. Σε αυτούς απεικονίζονται η Ιουδαία και η Ρώμη, ο Χριστιανισμός και η ειδωλολατρία, λαός και δεσπότης, πίστη και απιστία, ελπίδα και πένθος, Χριστός και Αντίχριστος. Ο υπεράνθρωπος είναι σαν ένα ψηλό, πέτρινο άγαλμα, όπως αυτό του Νέρωνος με 36 μέτρα ύψος, που βρισκόταν μπροστά στο Κολοσσαίο στην Ρώμη. Ο καθολικός άνθρωπος είναι σαν ένα ολόκληρο μουσείο με μικρότερα αγάλματα και αγαλματίδια και προτομές, σε ομάδες και ξεχωριστά. Ή ο υπεράνθρωπος είναι ένα μεγάλο δέντρο στη μέση ενός γυμνού αγρού. Ο καθολικός άνθρωπος είναι δάσος με διάφορα είδη δέντρων, που είναι περιπλεγμένα μεταξύ τους, με τις ρίζες, τα κλαριά ή έστω με τις σκιές τους. Ο υπεράνθρωπος αρνείται τον Θεό, αρνείται την ηθική, αρνείται την κοινωνία. Ο καθολικός άνθρωπος παραδέχεται τον Θεό, παραδέχεται την ηθική και παραδέχεται την κοινωνία. Ο υπεράνθρωπος βλέπει το νόημα της ανθρωπότητας μέσα του, ο καθολικός άνθρωπος βρίσκει το νόημα του εαυτού του στην ανθρωπότητα. Ο υπεράνθρωπος είναι μια μονάδα τεραστίων διαστάσεων. Ο καθολικός άνθρωπος είναι μια οργάνωση αναρίθμητων μικρών μονάδων. Ο υπεράνθρωπος είναι εναντίον κάθε οργάνωσης, καθώς κάθε οργάνωση απαιτεί παραχώρηση των προσωπικών δικαιωμάτων. Ο υπεράνθρωπος είναι συνεπώς και ενάντια στον πολιτισμό, γιατί δεν υπάρχει πολιτισμός χωρίς οργάνωση. Και η ζωή των παλιών, αρχοντικών λαών, που είναι τόσο αγαπητοί στον Nietzsche, ήταν από την αρχή οργανωμένη και πολιτισμένη σε κάποιο βαθμό. Και στη βάση αυτών των πρώτων οργανώσεων και πολιτισμών βρισκόταν η αρχή: η θυσία της προσωπικότητος χάριν μιας πιο πλατιάς οργάνωσης: οικογένειας, φυλής, λαού, βρισκόταν δηλαδή μια όχι υπεράνθρωπη, αλλά καθολικώς ανθρώπινη αρχή. Από την άλλη πλευρά, οι σημερινοί λαοί της Ευρώπης, για τους οποίους ο N. νομίζει πως έγιναν μαλθακοί και αδύναμοι λόγω του Χριστιανισμού, ακόμα ζουν αδιάκοπα στη σχέση τους προς τους άλλους με εξουσιαστική ηθική, γεμάτοι με την επιθυμία για κατάκτηση και νίκη, με σωρούς όπλων και πολεμικών σχεδίων. Στα πρώτα του έργα, ο Ν. ακόμα πίστευε πως είχε βρει το ιδανικό του στα αρχαία, αρχοντικά έθνη. Όταν έγραφε τον «Ζαρατούστρα», ο Ν. είχε ήδη άλλες σκέψεις. Του ήταν πια σαφές, πως το ιδεώδες, το οποίο φανταζόταν, ήταν μέχρι τώρα αδύνατο στην ιστορία, στον λαό, στην κοινωνία, στον πολιτισμό. Για τον λόγο αυτό το ύψωσε πάνω από όλα αυτά και το απομόνωσε. Ο «Ζαρατούστρα» είναι λοιπόν το πιο συνεπές έργο του Nietzsche. Δεν μιλά πια για αρχοντικούς λαούς και ράτσες, αλλά μόνο για ένα αρχοντικό άνθρωπο.
Ο Rousseau και ο Τολστόι ήθελαν να γυρίσουν τον άνθρωπο στη φύση, για να τον καταστήσουν αρνί, Χριστιανό. Ο Nietzsche ήθελε να γυρίσει τον άνθρωπο πίσω στη φύση, για να τον κάνει αρπακτικό πουλί ή αντιχριστιανό. Ο Rousseau και ο Τολστόι δεν βρήκαν το δρόμο προς τον σκοπό τους, ο Nietzsche τον βρήκε. Ο Dostojewski δεν ήθελε να γυρίσει τον άνθρωπο πίσω, στην πρωτόγονη, απολίτιστη κατάσταση, εκεί που τον οδηγούσαν ο Rousseau και ο Τολστόι και ο Nietzsche. Πίστευε πως το ιδεώδες του καθολικού ανθρώπου μπορεί να επιτευχθεί πηγαίνοντας προς τα εμπρός από εδώ που σταθήκαμε τώρα, δια του πολιτισμού, και όχι εκτός του πολιτισμού. Με τον πολιτισμό και τα βάσανα, ή μόνο με τα βάσανα, γιατί στη βάση του πολιτισμού βρίσκεται το βάσανο, -αυτός είναι ο δρόμος προς τον καθολικό άνθρωπο του Dostojewski. Έστω και αν αυτό τό ιδεώδες του καθολικού ανθρώπου είναι ανεπαρκώς θεμελιωμένο φιλοσοφικά, έστω και αν σε ορισμένες του πτυχές είναι ασυμπαθές,-είναι ένα ιδεώδες, το οποίο οι άνθρωποι ως πολιτισμική κοινότητα μπορούν να έχουν. Να είχαν όλοι οι άνθρωποι μόνο αυτό το ιδεώδες. Τότε θα επέρχονταν καθολική ειρήνη στον κόσμο. Τότε δε θα υπήρχαν πόλεμοι μεταξύ των λαών, μάχες μεταξύ των ανθρώπων, ούτε μάχες μέσα στις ψυχές των μεμονωμένων ανθρώπων. Ποιος ξέρει αν θα υπήρχε τότε ζωή πάνω στη γη; Επίσης: αν όλοι οι άνθρωποι έφεραν στην ψυχή τους μόνο το ιδεώδες του Nietzsche, θα αλληλοεξοντώνονταν με αμείλικτο πόλεμο, και πάλι θα επικρατούσε καθολική ειρήνη και ησυχία στον κόσμο, καθώς δε θα υπήρχαν άνθρωποι μέσα σε αυτόν. Ποιος ξέρει, αν θα υπήρχε τότε ζωή πάνω στη γη; Οι άνθρωποι όμως παίρνουν τον ενδιάμεσο δρόμο και ανακατεύουν τα ιδεώδη. Ο Nietzsche είναι συμπαθής στους ανθρώπους, επειδή στηρίζει τον εγωισμό τους, αλλά οι άνθρωποι ντρέπονται να ακολουθήσουν μέχρι τέλους το ιδεώδες του Nietzsche. Ο Dostojewski είναι συμπαθής στους ανθρώπους, γιατί αυτός δεν απομονώνει και δεν καθιστά μοναχικό τον άνθρωπο-οι άνθρωποι φοβούνται πάντα την μοναξιά-, αλλά το κοινωνικό του ένστικτο ικανοποιεί και δένει τον άνθρωπο σαν ένα δακτυλίδι στη μεγάλη αλυσίδα της ανθρωπότητας, αλλά οι άνθρωποι φοβούνται να ακολουθήσουν μέχρι τέλους το ιδεώδες του Dostojewski. Ο υπεράνθρωπος και ο καθολικός άνθρωπος δημιουργούν επομένως ένα διαρκές σχίσμα στην ανθρώπινη ψυχή και την ανθρώπινη κοινωνία. Αν ο Nietzsche και ο Dostojewski ενώνονταν σε ένα άνθρωπο, ο άνθρωπος αυτός θα ονομαζόταν Ρασκόλνικωφ. Υπάρχουν πολλοί «Ρασκόλνικωφ» μεταξύ των ανθρώπων, λίγοι όμως είναι οι ακόλουθοι του Nietzsche και του Dostojewski. Είναι πιο εύκολο και πιο άνετο να είσαι ασυνεπής. Όποιος όμως θέλει να είναι συνεπής μέχρι τέλους, αυτός πρέπει να διαλέξει: ή τον Nietzsche ή τον Dostojewski.
Και ο Nietzsche και ο Dostojewski έχουν σλαβικό αίμα, αν και ο N. έγινε απόστολος της Δύσεως, ενώ ο D. απόστολος του σλαβισμού. Αν αύριο ξεσπάσει πόλεμος μεταξύ Δύσεως και Ρωσίας, η Δύση θα πολεμούσε στο όνομα του Nietzsche, δηλαδή του εγωισμού της, ενώ η Ρωσία στο όνομα του Dostojewski, δηλαδή στο όνομα του Χριστού, στο όνομα της συνένωσης και συναδέλφωσης του καθολικού ανθρώπου. Αυτοί οι δυο άρρωστοι άνθρωποι,-ο Nietzsche πνευματικά άρρωστος, ο Dostojewski επιληπτικός,- κυριάρχησαν στις ψυχές ολόκληρου του πολιτισμένου κόσμου. Κατέστησαν σύμβολο και λάβαρο των ανθρώπων. Αυτοί εξαντλούν όλη την μεγαλοφυΐα της πιο σύγχρονης Ευρώπης. Αυτές οι δυο δυνάμεις, που μέχρι πρόσφατα ήταν περισσότερο θεωρητικές, παρά πρακτικές, αρχίζουν να εφαρμόζονται όλο και πιο πολύ στη ζωή. Ο Nietzsche και ο Dostojewski δεν είναι πια απλώς δυο θεωρητικές δυνάμεις, όπως είναι ο Σπινόζα και ο Καντ, αλλά δυο ζωντανές δυνάμεις, με τις οποίες ο κόσμος ζει. Η πάλη στο όνομα του Nietzsche και του Dostojewski διεξάγεται ήδη εδώ και εκεί. Αλλά η αποφασιστική, τρομακτική μάχη πρόκειται να έρθει. Το πνεύμα του υπερανθρώπου και του καθολικού ανθρώπου θα προπορεύεται των στρατών. Μια νέα «επανάσταση των σκλάβων» είναι μπροστά μας, και όπως αφήνεται να προβλεφθεί, έρχεται μια νέα νίκη τους. Αυτή θα είναι η δεύτερη μεγάλη νίκη του Χριστιανισμού μέσα στην ιστορία.
Ας σεβαστούμε κύριοι και τον Nietzsche και τον Dostojewski. Ας σεβαστούμε τον ένα ως προφήτη της Δύσεως, τον άλλο ως προφήτη της Ανατολής, ας τους σεβαστούμε για την μεγαλοφυΐα τους και την αριστοκρατική τους ειλικρίνεια και τόλμη, ας σεβαστούμε και τους δυο-αλλά την αποφασιστική στιγμή ας σταθούμε δίπλα στον Dostojewski!
Τέλος
ΕΝΑ ΑΡΙΣΤΟΥΡΓΗΜΑ.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου