Τα γνωστικιστικά θεμέλια τού μηδενισμού στον Heidegger γ

 Συνεχίζεται από:  Τρίτη 28 Μαρτίου 2023

Τα γνωστικιστικά θεμέλια τού μηδενισμού στον Heidegger 

Της Susan Anima Taubes,

The Journal of Religion, Volume XXXIV, Number 3 , July 1954

                                                         

IIΙ α

Οι παράλληλες φάσεις και οι ανάλογοι όροι που χρησιμοποιούνται στην έκθεση τής γνωστικιστικής έννοιας του εαυτού (self) και του Dasein στον Heidegger, προκαλούν μεγάλη εντύπωση με την πρώτη ματιά. Την ίδια στιγμή, είναι φανερή μια βαθιά και ενοχλητική διαφορά στο επίπεδο και τον τόνο τής έκφρασης. Μήπως οι αντιστοιχίες: κατάσταση τής πτώσης > Geworfenheit, τρόμος > Angst, κλήση > Ruf, είναι μια περίεργη σύμπτωση; Μήπως είναι απλή επιφανειακή ομοιότητα η κεντρική σημασία των συμβόλων τής αυτό-αποξένωσης, τής ξενότητας (Unheimlichkeit), της μνήμης, της λήθης, της νοσταλγίας, για την έννοια του εαυτού, τόσο στον Heidegger όσο και στον Γνωστικισμό; Μπορούμε να παραβλέψουμε το χάσμα μεταξύ τού έξαλλου πάθους, τής ακατάσχετης μυθοπλασίας και τών πυρετικών οραμάτων του γνωστικισμού, και της παγερής και απόλυτα κλειστής και αυτόνομης εμμένειας τής φιλοσοφίας του Heidegger;

Η μορφή η οποία επιλέχθηκε για να εκφράσει την γνωστικιστική έννοια του εαυτού ήταν αυτή τής μυθολογικής γνώσης, εφόσον ο μύθος είναι ταυτόχρονα η πρώτη και η πιο άμεση έκφραση τής γνωστικιστικής εμπειρίας. Θα ήταν φυσικά λάθος να συγκρίνουμε όρους που ανήκουν σε διαφορετικά αναπτυξιακά στάδια της σκέψης. Η μυθολογική μορφή δεν μπορεί να εξισωθεί απλώς με το σύστημα τού Heidegger. Ο μύθος μπορεί μόνο να προσφέρει μια καλά θεμελιωμένη βάση για την θεωρητική αρχιτεκτονική τού φιλοσοφικού συστήματος. Ο μύθος είναι το εσωτερικό πλαίσιο αναφοράς. Μπορούμε μάλιστα να πούμε πως είναι η αρχή βάσει τής οποίας αναπτύσσεται η συστηματική κατασκευή. Επομένως, από μεθοδολογικής άποψης, δε θα είχε καμιά αξία να συγκρίνουμε το σύστημα τού Heidegger με άλλα γνωστικιστικά συστήματα. Το ερώτημα μας στοχεύει στην διερεύνηση τού θεμελίου τού συστήματος τού Heidegger, και όχι στην σύγκριση διαφόρων συστημάτων.

Αποφασιστικής σημασίας είναι στροφή από την ακραία εξωτερίκευση τού μύθου στην εσωτερίκευση της φιλοσοφίας. Ενώ στον μύθο η κεντρική έννοια της υπερβατικότητας προβάλλεται σε ένα φανταστικό άλλο-κόσμο και είναι πλήρης μιας ψευδώς θετικής σημασίας, η υπερβατικότητα στην φιλοσοφικά μεταμορφωμένη της μορφή καθίσταται εσωτερική αρχή περιορισμού. Με τον τρόπο αυτό, το θεωρητικό γνωστικιστικό σύστημα μπορεί να καταστεί εντελώς εμμενές (immanent) στην δομή του, και να διατηρήσει επιπλέον στο κέντρο του την αρχή τής υπερβατικότητας.

Το δράμα του εαυτού είναι εντελώς εμμενές στο σύστημα του Heidegger.  Οι ακτίνες που προβάλλονται στην εικόνα του μύθου επανασυλλέγονται και συγκεντρώνονται στο αόρατο εσωτερικό σημείο του εαυτού. Η αρχή της δραματικής κίνησης, αντί να μετατεθεί στην αντίθεση μεταξύ των ανεξάρτητων δυνάμεων ή πραγματικοτήτων, εγκαθίσταται στην πολική (με δυο πόλους) δομή του εαυτού.

Το σύμβολο τής «ξενότητας» επισημάνθηκε ως το κεντρικό διαλεκτικό σημείο τού γνωστικιστικού μύθου. Η «ξενότητα» για τον Heidegger εκφράζει την σχέση τού κόσμου (das Seiende) και μη-κόσμου (Sein, Nichts). Είναι το έσχατο θεμέλιο τής μεταφυσικής. Το σημείο εκκίνησης τής σκέψης δεν είναι η παρουσία των αντικειμένων τού περιβάλλοντος κόσμου, αλλά η ξενότητα τού κόσμου. Η ξενότητα (Befremdlichkeit) τού κόσμου αποκαλύπτεται στον τρόμο. Η ολότητα του κόσμου (Seiende im Ganzen, cosmos) αποκαλύπτεται «στην πλήρη, μέχρι τώρα κρυμμένη ξενότητα του ως τού αληθινά άλλου... σε αντιδιαστολή προς το Τίποτα»¹². Ο τρόμος ανοίγει τον εαυτό προς το τίποτα, όπου ο κόσμος για πρώτη φορά αντιμετωπίζεται στην ολότητα του ως κόσμος. Ο κόσμος βιώνεται στο σύνορο του προς το τίποτα. Το ότι υπάρχει το «μη-πράγμα» φαίνεται στον εαυτό περίεργο, ο οποίος είναι συνηθισμένος να σκέφτεται τον εαυτό του με όρους αντικειμενικότητας, με τον τρόπο των πραγμάτων. Το τίποτα δεν είναι απλά μια άρνηση κάποιου πράγματος, όπως τείνει να πιστεύει ο άνθρωπος που βρίσκεται στην μη-αυθεντική κατάσταση (αυτό-αποξενωμένος). Το μη-πράγμα είναι μάλλον το θεμέλιο της αρνητικότητας και μια πτυχή, υπό το πρίσμα τής οποίας ο άνθρωπος βιώνει την ύπαρξη.

Η διαλεκτική της ξενότητας στον γνωστικιστικό μύθο αποκαλύπτεται μέσω τριών όρων: εαυτός, κόσμος, μη-κόσμος (επέκεινα: τίποτα). Το δράμα του εαυτού, η αποξένωση του από το επέκεινα, η πτώση του στον κόσμο και η περιπλάνηση του μέσα στον κόσμο και η σωτηρία του από τον κόσμο προβάλλεται σε μια μεγάλη οθόνη. Η διαλεκτική του Heidegger είναι τόσο συγκεντρωμένη σε ένα εσωτερικό σημείο, ώστε δεν υπάρχει η σκηνή για να παιχτεί το δράμα, και απαιτείται μεγάλη προσοχή για να διακρίνουμε τα στοιχεία του δράματος. Τα στοιχειώδη σύμβολα του Heidegger δεν ανταποκρίνονται στους όρους του μύθου, αλλά μάλλον εξηγούν τον μύθο. Dasein (εαυτός), Seiende (κόσμος), και Sein (είναι, μη-κόσμος, τίποτα) συνδέονται εσωτερικά. Dasein σημαίνει in-der-Welt-sein (εν-τω-κόσμω-είναι). Η δομή του Dasein συνίσταται στο γεγονός πως διάγει στον κόσμο. Αυτή η διαμονή στον κόσμο (όχι με την έννοια που περιγράφει πως ένα πράγμα περιέχεται χωρικά σε ένα άλλο, αλλά με μια έννοια πιο πρωτόγονη, «που έχει να κάνει με τον κόσμο» ως τέτοιον) διακρίνει το Dasein από το Sein.  Το Dasein ως in-der-Welt-sein, εκφράζει τον διαχωρισμό, την αποξένωση του εαυτού από την πηγή. Το Dasein δεν είναι η «σπίθα» που έπεσε από το επέκεινα στον κόσμο. Δεν υπάρχει κόσμος ανεξάρτητος από το Dasein, ούτε Dasein ανεξάρτητο από τον κόσμο. Η δυνατότητα μάλλον, ύπαρξης εαυτού ως αποξένωσης από το είναι, ισοδυναμεί με την δυνατότητα ύπαρξης του κόσμου.

Το ότι υπάρχει κάποιο δράμα οφείλεται στην χρονική εκ-στατική δομή του εαυτού. Η ταυτότητα εαυτού και χρόνου έχει τέτοια έκταση, ώστε οι δομές του εαυτού μπορούν να ερμηνευθούν ως τρόποι της χρονικότητας. Η χρονικότητα είναι στην ουσία της εκστατική. Οι τρόποι (modes) του χρόνου αποκαλύπτουν «την χρονικότητα ως πραγματικά εκστατικό»¹³. «Έκστασις» δεν σημαίνει να βρίσκομαι έξω από τον κόσμο σε ένα φανταστικό επέκεινα. Ο άνθρωπος που στέκεται έξω από το άμεσο, χωρικά περιβάλλον παρόν (στάσις), βρίσκεται μέσα στον χρόνο. Επειδή ο άνθρωπος βρίσκεται έξω από το παρόν, είναι ικανός να συμμαζέψει και να συγκεντρώσει τον εαυτό του μέσα. Το επέκεινα είναι στραμμένο προς τα μέσα. Είναι πιο εσωτερικό από την εσωτερικότητα του κόσμου. «Εκτός του κόσμου» ο εαυτός στέκει μέσα στον εαυτό του μέσα στο «ξέφωτο» (Lichtung) του Είναι. Το καταφύγιο του από τον κόσμο είναι μέσα, στον εαυτό του.

Το Είναι του Dasein είναι ριζικά και απόλυτα αντίθετο προς το Είναι όλων των άλλων πραγμάτων. Ο σκοπός της θεμελιακής οντολογίας του Heidegger είναι να ερμηνεύσει τους τρόπους του Είναι του Dasein, με βάση την ουσία του. Στον όρο Dasein αφήνεται αδιευκρίνιστος ο τρόπος της αυτοπραγμάτωσής του, εάν δηλαδή είναι του εαυτού του ή είναι αποξενωμένο. Ο ουδέτερος όρος Dasein έχει επιλεχθεί επειδή ο «εαυτός» ορίζει μόνο την αυθεντική δυνατότητα του ανθρώπου, και δεν περιλαμβάνει όλο το φάσμα της πτώσης του.

Ο εαυτός , εφόσον είναι, είναι ανοικτός στην δυνατότητα να είναι ή να μην είναι ο εαυτός του. Και, παρακολουθώντας την ανάλυση του εαυτού στον συνηθισμένο του, καθημερινό τρόπο ύπαρξης, ο Heidegger γράφει: «Κατά πρώτον και κύριο μέρος του, το Dasein δεν είναι ο εαυτός του, αλλά είναι χαμένο στον κοινό εαυτό (Man-selbst). Το «Man», το κοινό στο οποίο ο εαυτός μπορεί να χαθεί, δεν είναι μια ξένη δύναμη που υπάρχει ξεχωριστά από τον εαυτό. Είναι μάλλον «μια υπαρξιακή παραλλαγή του αυθεντικού εαυτού»¹⁵. Επειδή το Dasein ποτέ δεν «είναι» απλά, σαν μια πέτρα ή ένα δέντρο, μπορεί να είναι μόνο «ο εαυτός μου». Και μόνο επειδή για το Dasein ως εαυτό, η ύπαρξη έχει σημασία, μπορεί να «χάσει» ή να «κερδίσει» τον εαυτό του. Ο κακός κόσμος και ο απόκοσμος εαυτός του γνωστικιστικού μύθου επανερμηνεύονται ως μια αντίθεση που πηγάζει από την δομή του εαυτού. Επειδή το Dasein βρίσκεται σε μια ανοιχτή σχέση προς το ίδιο του το Είναι, είναι το αυθεντικό θεμέλιο ενός «είτε...είτε, και περιλαμβάνει τόσο το «μη-εγώ» όσο και το «εγώ»¹⁶.

Το Dasein ως εν-τω-κόσμω-είναι είναι ήδη πεπτωκόν: «Το Dasein είναι ήδη πεσμένο από το επίπεδο του εαυτού του ως της αυθεντικής δυνατότητας του Είναι, και έχει υποδουλωθεί (verfallen) στον κόσμο»¹⁷. Ο γερμανικός όρος verfallen, σημαίνει κυριολεκτικά την διάλυση ή την σύλληψη ως θύμα από ένα αρπακτικό. Ο εαυτός δεν συλλαμβάνεται τόσο πολύ ως θύμα από τα πράγματα που συναντά στον δρόμο του. Μέσα στην ύπαρξη του είναι θύμα του κόσμου που ανήκει στην ίδια του την δομή. Αυτοαποξενωμένος και υποταγμένος στον κόσμο μέσω της ίδιας του της φύσης, ο εαυτός κατακτάται από το «κοινό». Το δράμα εντός του Dasein, μεταξύ του εαυτού και του «κοινού», εγκαθιστά την θεμελιώδη κίνηση στην φιλοσοφία του Heidegger.

Ο εαυτός είναι θύμα πεσμένο στον κόσμο μέσω της διάλυσής του σε δημόσιες μορφές κοινωνικότητας, αργολογίας, κουτσομπολιού και άλλων δημόσιων σχέσεων των ανθρώπων. Η πραγματικότητα του «κοινού» τρέφεται από την συσκότιση και άμβλυνση των πάντων, παρουσιάζοντας την αμφίβολη επινόησή της ως την πιο οικεία και αυτονόητη πραγματικότητα. Αλλά το «κοινό» είναι η αυθεντική κατάσταση και η θετική σύσταση του Dasein. Ο εαυτός δεν είναι λιγότερο πραγματικός στον μη αυθεντικό τρόπο ύπαρξης. Το αντίθετο, μόνο μέσα στον τρόπο της αυτοαποξένωσης, ο εαυτός είναι ens realissimum (το πιο πραγματικό Είναι = Θεός). Το «μη-εγώ» λειτουργεί ως η θετική δυνατότητα του εαυτού¹⁸. Ο πειρασμός να πέσει θύμα του κοινότοπου και καθημερινού, στο ο καθένας-κανένας, δεν απαιτεί κάποια ιδιαίτερη προσέλκυση απ’ έξω. Οι κοσμικές δυνάμεις του κοσμικού μύθου λειτουργούν μέσα στον εαυτό: «Το Dasein παραθέτει στον εαυτό του τον διαρκή πειρασμό προς πτώση»¹⁹.

Η κατάσταση της «πτώσης» του εαυτού περιλαμβάνει δυο αντίθετες κινήσεις που αλληλοσυμπληρώνονται. Από την μια, η φαινομενική οικειότητα και ο αυτονόητος χαρακτήρας των δημοσίων σχέσεων, το παραμυθιάζει και το οδηγεί στην αυτολήθη. Στον κοινό-δημόσιο κόσμο όλα είναι ξεκάθαρα. Όλα είναι στο ξέφωτο και μπορούν να ιδωθούν, να γνωρισθούν, να συζητηθούν. Ο εαυτός τραβιέται μακριά από τον εαυτό του μέσα στο καταφύγιο της δημόσιας αποδοχής και την ασφάλεια της κοινής γνώμης. Την ίδια στιγμή όμως, το κοινό που θα έπρεπε να οδηγήσει τον εαυτό στην ησυχία και μακαριότητα, τον οδηγεί στην πιο πυρετώδη «απασχόληση». Θολωμένος στην ικανοποίηση τού «δημόσιου» και παρασυρμένος στο αδιάκοπο βλέπειν, γνωρίζειν και λέγειν, περί πάντων του δημόσιου βίου, ο εαυτός πέφτει όλο και περισσότερο θύμα του κόσμου και κινείται προς το αποκορύφωμα τής αυτοαποξένωσης.

Συνεχίζεται .

 Διότι είναι υποχρεωτικό να συμφωνεί κάθε αρχή (γένεση) και μ’ αυτά που θ’ ακολουθήσουν. Εάν, λοιπόν, η ζωή κάποιου άρχισε τυχαία, τότε τυχαία θα είναι και ολόκληρη η ζωή του.( Αγιος Γρηγόριος Νύσσης, διάλογος μέ τήν Μακρίνα)