Συνέχεια από: Κυριακή 9 Φεβρουαρίου 2020
Στις Πηγές της Νεωτερικής θεολογίας (ΧV)
Η νοημοσύνη και η ευφυΐα τής Persona (προσώπου) στην τριαδική θεολογία δεν θα μπορούσε να γνωρίσει καμμιά πρόοδο αν δεν αποχωριζόταν τις πολεμικές και τις επαναλήψεις τής θεολογίας, η οποία παρέμενε πιστή στο παρελθόν (καθότι η Δυτική θεολογία δεν στηρίχθηκε ποτέ της στην ζωντανή εμπειρία του Κυρίου). Η σχολαστική μονοτονία λοιπόν ξεπεράστηκε μόλις αποκτήθηκε το θάρρος τής αντιμετωπίσεως τών μοντέρνων εξελίξεων τής σκέψης. Μα ακριβώς αυτός ο διάλογος με την εποχή τους ιδιαίτερα με την φιλοσοφία, δεν υπήρξε το Μυστικό που επέτρεψε στους πατέρες τής Εκκλησίας να οικειοποιηθούν όρους και έννοιες τους οποίους μεταμόρφωσαν κριτικά και χρησιμοποίησαν στο Μυστήριο τού Χριστιανικού Θεού; (Μιας φιλοσοφίας όμως που ήταν και αυτή ζωντανή εμπειρία τής ουσίας και του επέκεινα τής ουσίας και δεν ήταν οντολογία και λογική).Ακόμη και ο Karl Barth αναγνώρισε πως στην πραγματικότητα οι θεολόγοι χρησιμοποίησαν από πάντοτε την γλώσσα τής φιλοσοφίας και αυτό ομολόγησε πως θα επαναλαμβάνεται μέχρι το τέλος του κόσμου. Έφτασε δε στο σημείο να "αποκαλύψει" πως οι κορυφαίες στιγμές του Γερμανικού Ιδεαλισμού θα ήταν αδύνατες αν δεν είχαν οικοδομηθεί πάνω στο έδαφος τής Χριστιανικής δογματικής. Στην πραγματικότητα, λέει, δεν είναι τίποτε άλλο από παραλλαγές της αποδείξεως τής υπάρξεως τής Αγίας Τριάδος του Αυγουστίνου.
Για να κατορθώσουμε να συνεχίσουμε την παρακολούθηση τής διαδρομής τής έννοιας τής Persona, πρέπει σ' αυτό το σημείο να μελετήσουμε μιαν άλλη «επανάσταση», αυτή που πραγματοποίησε στην φιλοσοφία ο Καρτέσιος, και από την οποία ξεκινά μια καινούρια εποχή στην Ιστορία τής Δυτικής σκέψης.
Παρότι ο Καρτέσιος έχει στις πλάτες του ολόκληρη την Ιστορία τής φιλοσοφίας από τον Θαλή τον Μιλήσιο και ολόκληρη την Ιστορία τής θεολογίας, και παρότι δεν θέλησε ποτέ του να το ομολογήσει, παρόλα αυτά ξαναξεκίνησε τα πάντα από την αρχή.
Και από αυτό το ξαναξεκίνημα, ξεκινούν και τα προβλήματα τού προσώπου. Διότι αναγνωρίζοντας την κεντρική σημασία τού Cogito (της σκέψης), δεν είναι εν πολλοίς αυτονόητο πως απ' αυτό το σημείο θα ξεκινήσει μια διαδικασία μεταμορφώσεως ακόμη δε και διαλύσεως τής κλασσικής έννοιας τόσο τής ουσίας όσο και τού προσώπου;
Ακόμη στις μέρες μας βεβαίως ο Χάϊντεγκερ εμφανίζεται να δηλώνει πως κατά βάθος «η ουσιότης είναι το οντολογικό μοντέλο για τον ορισμό του όντος, το μόνο που απαντά στο πρόβλημα τού ποιος». Ακόμη και για τον Καρτέσιο το είναι τής ουσίας ή η ουσιότης πρέπει να χαρακτηρίζεται από την αυτάρκεια, από την έλλειψη ανάγκης, κάτι που μόνον το «τέλειο ον» δηλαδή ο Θεός μπορεί να διαθέτει και μπορεί να ονομασθεί επομένως ουσία με ακρίβεια.
Παρόλα αυτά ο Καρτέσιος εγκαταλείπει το πρόβλημα τής ουσίας. Και το πρόσωπο μπαίνει σε περιπέτειες. Πώς είναι δυνατόν να συνεχιστεί να ορίζεται το πρόσωπο σαν «ατομική ουσία λογικής φύσεως» μαζί με τον Βοήθιο ή ακόμη «ξεχωριστά αυθύπαρκτο λογικής φύσεως» μαζί με τον Θωμά Ακινάτη;
Πώς μπορούν να συνεχίσουν να ισχύουν και όλες οι υπόλοιπες προσπάθειες ορισμού του προσώπου, αφού ο κόσμος ολόκληρος μετεμορφώθη και τοποθετήθη σε νέα βάση, την βάση ακριβώς του Cogito, της σκέψης; Γνωρίζουμε πως με το Cogito ο Καρτέσιος εννοούσε το ιδίωμα τής πνευματικής ουσίας ή res cogitans, το οποίο δεν μπορεί ποτέ του να τεθεί σε αμφιβολία και γι' αυτόν τον λόγο μπορεί να αποτελεί θεμέλιο τής υποκειμενικής βεβαιότητος τής υπάρξεως και το μέτρο κάθε άλλης δυνατής βεβαιότητος. Γνωρίσαμε δε μαζί με τον Καρτέσιο πως ακόμη και η ύπαρξη τής υλικής ουσίας ή res extensa εξαρτάται από το Cogito (την σκέψη) αλλά και πως ακόμη και η ύπαρξη τής κορυφαίας (πρώτης) πνευματικής ουσίας, που είναι ο Θεός, εξαρτάται από την σκέψη.
Ο Σπινόζα προσπάθησε στην συνέχεια να ενοποιήσει τον δυαλισμό τής res cogitans και τής res extensa (ψυχής και σώματος) σε μια ενότητα η οποία μπορεί να περιέχει τα πάντα και να θεμελιώνει το θείο στην γεωμετρική τάξη τού σύμπαντος. Αυτό το μοντέλο τελειοποιήθηκε μέσα στους αιώνες και ισχύει μέχρι σήμερα!
Αυτή η τρικυμία που ακολούθησε την αντικατάσταση τής ουσίας με το Cogito παρέσυρε πολύ γρήγορα και την έννοια την οποία πρέπει να ενώσουμε στον όρο πρόσωπο.
Περιέργως αυτή η καινούργια έννοια η οποία θα δώσει και καινούργιο περιεχόμενο στον όρο πρόσωπο εμφανίζεται για πρώτη φορά στην ιστορία τής σκέψης στο ήδη αναφερθέν “Δοκίμιο γύρω από την ανθρώπινη κατανόηση” του John Locke, μπλεγμένο όπως είδαμε στην τριαδολογική διαμάχη τής Αγγλίας του 1690.
Σ' αυτό του το έργο ο Locke ανταποκρινόμενος στα αιτήματα που θέτει η εποχή του, δηλαδή τής μεταρρυθμίσεως και αναστηλώσεως τής πρωτογενούς πίστεως και ακολουθώντας επιπροσθέτως την επιρροή που ασκούσαν στην εποχή του ο Καρτέσιος, αλλά και ο Hobbes και ο Νεύτων, ο Locke αποφασίζει να αναλύσει τα όρια τής ανθρωπίνου νοήσεως και να εξετάσει αυτήν την ίδια τήν ικανότητά μας να ξεχωρίζουμε ποια αντικείμενα είναι διαθέσιμα στην κατανόησή μας και ποια την υπερβαίνουν. Ο Locke επιβεβαιώνει πως υπάρχει μεγάλη ασάφεια γύρω από τις έννοιες τόσο της res extensa, της υλικής πραγματικότητος, όσο και της res cogitans, της πνευματικής.
Όμως ο ζήλος του είναι η κριτική τής ιδέας τής ουσίας, η οποία περιέχεται στο άλλο του βιβλίο “Δοκίμιο πάνω στην ανθρώπινη νόηση”. Αυτή η ιδέα τής ουσίας, επιχειρηματολογεί ο Locke, δεν μας έρχεται ούτε από την αίσθηση ούτε από τον στοχασμό, δηλαδή από τους δύο μοναδικούς δρόμους από τους οποίους δεχόμαστε τις ιδέες. [Εδώ σαν ιδέες εννοούνται οι έννοιες. Οι ιδέες τού Πλάτωνος είχαν ήδη χαθεί από καιρό, με την αντικατάσταση του ΝΟΥ από την ψυχή και τα μέρη της εκ μέρους του Αυγουστίνου. Τώρα παρακολουθούμε και την κατάργηση της ουσίας του Αριστοτέλη, με την αντικατάσταση της ψυχής του Αυγουστίνου από το σώμα του Καρτέσιου και Locke. Από το Cogito! Σήμερα αυτό το σώμα ονομάζεται ψυχοειδές, self. Για να καταλάβουμε ακόμη καλύτερα το αγγλοσαξονικό πνεύμα, το οποίο αντικατέστησε και το αρχαιοελληνικό και το ρωμαϊκό, ας δούμε την περιγραφή της ιδέας, από τον Hume με μια εικόνα που έμεινε κλασσική: Σε ένα αριστοκρατικό σαλόνι μια παρέα κυρίες παίρνουν το τσάι τους. Η οικοδέσποινα απευθύνεται σε μια από τις φίλες της: -Ζάχαρη; -Μια ιδέα!!! Η καρικατούρα του Πλάτωνος].
Έτσι λοιπόν, συνεχίζει ο Locke «δεν την γνωρίζουμε καθόλου, τουλάχιστον δεν την γνωρίζουμε ξεκάθαρα, τόσο ώστε η λέξη ουσία δεν μπορεί να είναι τίποτα άλλο για μας από υπόθεση αμφιβόλου αξίας κάποιου πράγματος που δεν γνωρίζουμε, δηλαδή ενός πράγματος του οποίου δεν διαθέτουμε καμία ιδέα (φαινόμενο) αλλά το οποίο υπολογίζουμε σαν το υποκείμενο, αυτό που στηρίζει, περιέχει, υποστηρίζει τις ιδέες που γνωρίζουμε (υποκείμενο με την αριστοτελική έννοια)».
Προσπαθώντας να ελευθερωθεί λοιπόν από τις ψευδαισθήσεις στις οποίες πέφτουμε θύματα, όταν μπερδεύουμε τις λέξεις με τα ίδια τα πράγματα, καταγγέλλει την κοινή χρήση του όρου ουσία και για τον θεό και για τα πεπερασμένα πνεύματα και για τα σώματα, σαν εξόχως προβληματική! Μέσα σ' αυτό το πλαίσιο λοιπόν τί γίνεται η ιδέα του προσώπου; Τί σημαίνει ακριβώς πρόσωπο;
Σκέπτομαι, λέει ο Locke, ότι πρόσωπο σημαίνει «ένα έξυπνο και σκεπτόμενο ον, που διαθέτει νόηση και στοχασμό και μπορεί να υπολογίσει τον εαυτό του δηλαδή αυτό το σκεπτόμενο πράγμα που είναι, σε διαφορετικούς χρόνους και τόπους, κάτι που μπορεί να επιτύχει μέσω εκείνης της συναίσθησης η οποία είναι αξεχώριστη από την σκέψη και απ’ ότι καταλαβαίνω ουσιώδης σ’ αυτή, καθότι είναι αδύνατον στον καθένα μας να αντιληφθεί κάτι χωρίς να αντιλαμβάνεται ταυτοχρόνως πως αντιλαμβάνεται. Έτσι η συναίσθηση, συνοδεύοντας πάντοτε την σκέψη και όντας ταυτοχρόνως αυτό, που ο καθένας μας είναι, αυτό που ονομάζει ο εαυτός του, διακρίνοντας ταυτοχρόνως τον εαυτό του από όλα τα υπόλοιπα σκεπτόμενα όντα, δημιουργεί την προσωπική ταυτότητα: Δηλαδή το γεγονός πως ένα λογικό ον είναι πάντοτε το ίδιο.
Η ταυτότης δε αυτή εισχωρεί και στο παρελθόν, σε όλο το παρελθόν όπου είναι δυνατόν να μεταφερθεί αυτή η συναίσθηση, σε κάθε σκέψη και πράξη του παρελθόντος και δίνει την βεβαιότητα πως είναι το ίδιο Εγώ τώρα, που ήταν και τότε, και πως εκείνη πράξη πραγματοποιήθηκε από το ίδιο Εγώ το οποίο αυτή την στιγμή τώρα, την αναπαριστά στον στοχασμό του. ΧΩΡΙΣ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ –δηλώνει ο Locke– ΔΕΝ ΥΠΑΡΧΕΙ ΠΡΟΣΩΠΟ». (Δοκίμιο στην ανθρώπινη νόηση, ΙΙ, ΧΧVII, 25, σελ. 350).
Και συνεχίζει: «Εάν καταλαβαίνω καλά, πρόσωπο είναι το όνομα αυτού του Εγώ. Οπουδήποτε ένας άνθρωπος βρίσκει αυτό που ονομάζει εαυτό του, εκεί σκέπτομαι πως κάποιος άλλος μπορεί να πει με βεβαιότητα πως βρίσκεται το ίδιο ακριβώς πρόσωπο. Το πρόσωπο είναι ένας όρος ο οποίος μπορεί να αποδώσει τις πράξεις και την αξία τους, και γι’ αυτό ανήκει μόνον στους έξυπνους φορείς τους δεκτικούς νόμου και ευτυχίας και δυστυχίας». (Δοκίμιο ΙΙ, ΧVII, 28, σελ. 353).
Όπως φαίνεται πλέον ξεκάθαρα η κλασική ερώτηση «τί είναι», δηλαδή η έρευνα στο είναι και τοιουτοτρόπως στην οντολογία του προσώπου, λόγω της επαναστάσεως που προκλήθηκε από το Cogito (την σκέψη) του Καρτέσιου, η παληά ερώτηση λοιπόν, μεταμορφώνεται στον Locke στο θέμα της ταυτότητος του προσώπου. Από την στιγμή λοιπόν που ετέθη το Cogito σαν το μοναδικό βασικό συστατικό του ανθρώπου και απεκλείσθη η ουσία, το πρόσωπο το οποίο ήταν μέχρι τότε «ουσία λογικής φύσεως», πρέπει να εγκαταλείψει την ουσιότητα, καθώς δεν είναι αυθύπαρκτη και να μειωθεί σε μια καθαρή και απλή νόηση και επομένως στο ΕΓΩ.
Τοιουτοτρόπως με την συμβολή του Locke, από το πρόσωπο σαν ουσία, περνούμε στο πρόσωπο σαν συνείδηση και μάλλον καλύτερα, σαν αυτοσυνειδησία.
Είναι ενδιαφέρον δε να σημειώσουμε πως από τον Locke στον Berkeley, στον Hume μέχρι τον Russel και τον Carnap, μέχρι των ημερών μας δηλαδή στην αγγλοσαξωνική φιλοσοφία, το πρόβλημα του προσώπου στριφογυρίζει πάντοτε γύρω από το ίδιο ερώτημα που έθεσε ο Locke, δηλαδή γύρω από την ταυτότητα του προσώπου.
Βεβαίως η ταύτιση του προσώπου με την συνείδηση δεν έμεινε μόνον στα εδάφη της Αγγλίας, καθώς ακόμη και για τον Leibniz, για παράδειγμα, η ταυτότης του προσώπου είναι η ταυτότης της συνειδήσεως δηλαδή «εσωτερικό αναστοχαστικό συναίσθημα αυτού που η ίδια είναι».
Ας παρακολουθήσουμε όμως πολύ σύντομα και στην θεολογία, τί γίνεται, ταυτοχρόνως με την επανάσταση τού Locke.
Βλέπουμε λοιπόν, την ίδια χρονιά που εκδίδεται το δοκίμιο του Locke, το 1690, ο William Sherlock, να εκδίδει το πρώτο θεολογικό δοκίμιο στο οποίο εφαρμόζεται στην Αγία Τριάδα η μοντέρνα έννοια της συνειδήσεως. Για τον Sherlock η αυτοσυνειδησία (self – consciousness) συστήνει την αριθμητική ενότητα ενός πεπερασμένου πνεύματος. Όταν όμως πρόκειται για την άπειρη νόηση (Mind), τα πράγματα αλλάζουν. Εδώ έχουμε να κάνουμε, όπως διδάσκει και η Γραφή, με μια Τριάδα και επομένως με τρία άπειρα πνεύματα ή Αυτοσυνειδησίες, καθεμιά από τις οποίες διακεκριμένη από την άλλη και καθεμιά ολοκληρωτικά συνειδητή των σκέψεων της άλλης τόσο πολύ μάλιστα που θα μπορούσαμε να πούμε πως είναι αριθμητικά ένα μόνο πράγμα.
Μόνον έτσι μπορεί να γίνει κατανοητό το πιστεύω του Μ. Αθανασίου. Υπάρχει δε μια τέλεια αρμονία ανάμεσα στα πρόσωπα. Η ενότητά τους είναι κάτι περισσότερο από ηθική ενότητα. Είναι η ενότης μιας ειδικής Φύσεως. Δεν υφίσταται καμμία διαφορά εάν ο Θεός γίνεται αντιληπτός σαν μια απλή πράξη ή ενέργεια.
Στον Sherlock απάντησε ο Robert South, ο οποίος με σθένος καταγγέλλει την ταύτιση προσώπου και αυτοσυνειδησίας. Η αυτοσυνειδησία προϋποθέτει την προσωπικότητα η οποία είναι κάτι εντελώς διαφορετικό. Η διαφορά φανερώνεται εύκολα στην ανθρώπινη Φύση του Χριστού, η οποία ενώ έχει τέλεια συναίσθηση όλων όσων συμβαίνουν στο εσωτερικό της, παρόλα αυτά δεν είναι πρόσωπο!
Καινούριες ερωτήσεις, ριζικές και γεμάτες συνέπειες, διαπερνούσαν την Ευρώπη της εποχής. Ο θεϊσμός, ο κληρονόμος των αντιτριαδιστών, υποχρέωνε σιγά-σιγά τους πάντες να θέσουν τα περιεχόμενα της αποκαλύψεως στο δικαστήριο της νοήσεως. Ο θεϊσμός αντιπροσωπεύτηκε από όλους τους Διαφωτιστές. Σιγά-σιγά λοιπόν η Ευρώπη απαρνείται το υπερφυσικό του Χριστιανισμού και κατατάσσει το Τριαδικό δόγμα σαν μια περίπλοκη φαντασία. Όπως είδαμε και στον Βολταίρο και στον Ρουσσώ, ο Θεός, αν είναι Θεός, πρέπει να είναι γεμάτος κατανόηση, ανοχή, ένας αρχιτέκτων του Σύμπαντος και όχι ένα απίστευτο ον τρία σε ένα ή ένα σε τρία.
Τί χώρο μπορεί πλέον να βρει μια πίστη, σαν αυτή στην Αγία Τριάδα, σ’ έναν κόσμο στον οποίο βασιλεύει: «η αυτάρκεια του λογικού ανθρώπου μέσα σ’ έναν λογικό κόσμο;»
(Συνεχίζεται)
Αμέθυστος
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου