«ΕΓΩ, ΑΥΤΟΣ Ο ΞΕΝΟΣ» Livio Cadè

 « Ο σύγχρονος πολιτισμός έχει σφραγίσει το τρίτο μας μάτι…

Magritte, The Difficult Crossing (1963)

ΕΓΩ, ΑΥΤΟΣ Ο ΑΓΝΩΣΤΟΣ

Το εγώ και το τρίτο μάτι

Το Ευαγγέλιο του Θωμά αποδίδει αυτό το ρητό στον Ιησού: «Όταν γνωρίσετε τον εαυτό σας, θα γίνετε γνωστοί και θα γνωρίσετε ότι είστε παιδιά του Ζωντανού Πατέρα. Αν όμως δεν γνωρίζετε τον εαυτό σας, τότε θα είστε σε στερήση και θα είστε εσείς οι ίδιοι στέρηση». Λίγους αιώνες αργότερα, ένας ηλικιωμένος έρημος Πατέρας θα πει: «αν θέλεις να έχεις ειρήνη σε αυτόν τον κόσμο και στον μέλλοντα, σε όλα αναρωτήσου: ποιος είμαι;». Πιο λακωνικά, στον δελφικό ναό κάποιος έχει χαράξει: «γνώρισε τον εαυτό σου».

«Μια ζωή χωρίς έρευνα δεν αξίζει να τη ζεις». Σωκράτης

Ο Hugh of Saint Victor είπε ότι ο άνθρωπος αρχικά ήταν εξοπλισμένος με τρία μάτια: το σωματικό, αυτό της λογικής και αυτό της περισυλλογής. Αλλά αυτό η στοχαστική όραση, η οποία είναι προπαρασκευαστική για να γνωρίσει κανείς τον εαυτό του, είναι προνόμιο λίγων μυστικιστών και η κοινωνία μας σίγουρα δεν έχει κανένα συμφέρον να το ενθαρρύνει. Όποιος θέλει να πάρει μια ιδέα για τον εαυτό του διδάσκεται να παρατηρεί τον εαυτό του με τα μάτια του σώματος και του μυαλού, ακόμα κι αν αυτό παράγει μέσα μας μια λανθασμένη ιδέα του τι πραγματικά είμαστε.

Ο σύγχρονος πολιτισμός έχει σφραγίσει το τρίτο μας μάτι και το να στοχαζόμαστε τον εαυτό μας είναι γι' αυτόν μια ανυπόληπτη πράξη, μια μορφή ναρκισσισμού ή αυτοερωτισμού. Ακόμα και η Εκκλησία πάντα αντιπαθούσε τους μύστες και την ελεύθερη είσοδό τους στο μυστήριο. Ίσως επειδή όσοι κοιτάζουν βαθιά μέσα τους μπορούν να μάθουν να αμφιβάλλουν, να μην πιστεύουν πλέον στην εξουσία και τη διδασκαλία και να μην υπακούουν.

Ο εαυτός των άλλων

Συμβαίνει λοιπόν να αντιστραφεί το ρητό του Αυγουστίνου ("in interiore homine habitat veritas": η πνευματική αλήθεια του ανθρώπου ευρίσκεται στο «εσωτερικό» του) σύμφωνα με το οποίο δεν πρέπει κανείς να βγει έξω αλλά να ξαναμπεί στον εαυτό του. Αυτό το «επιστρέφει κανείς στον εαυτό του», έστω και στην κοινή γλώσσα, έχει την έννοια του «βρίσκει το μυαλό του». Αλλά η κοινωνία μας αντιτίθεται σε αυτήν την εσωτερίκευση με μια ολοκληρωτική εξωτερίκευση: «Βγείτε έξω από τον εαυτό σας, μην επιστρέψετε στον εαυτό σας. Η αλήθεια ζει έξω από σένα». Κατά συνέπεια, το εγώ πρέπει να είναι συνεχώς απασχολημένο με προβλήματα πολιτικά, οικονομικά, κοινωνικά κ.λπ. που τον αποσπούν από τον εαυτό του, τον απομακρύνουν από το κέντρο του για να τον περιορίσουν στις παρυφές της συνείδησής του.

Αντιμέτωπος με συγκεκριμένες ανάγκες, ο μυστικισμός φαίνεται να είναι μια κατακριτέα, νοσηρή και αντικοινωνική τάση. Κάθε μορφή περισυλλογής, έστω και προνυμφική, γίνεται μια άχρηστη ονειροπόληση, μια ένοχη απόδραση από την πραγματικότητα και από το καθήκον να ενεργούμε θετικά για να σώσουμε τον κόσμο. Μόνο τα αντικειμενικά προβλήματα θεωρούνται κοινωνικά σημαντικά. Αλλά αυτό είναι προφανώς παράλογο, γιατί κανένα γεγονός δεν αποτελεί από μόνο του πρόβλημα μέχρις ότου η συνείδησή μας το κάνει προβληματικό. Επομένως, δεν θα μπορέσουμε να το λύσουμε χωρίς να διερευνήσουμε πρώτα τα υποκειμενικά κίνητρα.

Αυτή η έρευνα απαιτεί μια προσωρινή παραμέριση του κόσμου και μια λήθη γι' αυτόν, μια παραίτηση από μεσάζοντες, απόψεις και προκαταλήψεις, για να τολμήσετε να εισέλθετε σε άγνωστες περιοχές. Αντίθετα, η κοινωνία μας επιβάλλει γνωστά συστήματα, τα οποία απαιτούν τη γνώμη έμπειρων ειδικών, που φαίνεται να γνωρίζουν τον εαυτό μας καλύτερα από εμάς. Έτσι επιτυγχάνεται μια ριζική ανατροπή της αυγουστινιακής οπτικής, τοποθετώντας τον εαυτό προς τα έξω και καθιστώντας τον αντικείμενο επιστημονικής, φιλοσοφικής ή ψυχολογικής μελέτης. Το θέμα είναι ότι τό εγώ των άλλων δεν υπάρχει. Κανείς δεν το έχει δει ποτέ ούτε θα μπορέσει ποτέ να το δει.

Ο επιστημονικός εαυτός

Επιπλέον, η πλειονότητα των ανθρώπων πιστεύει ότι γνωρίζουν ήδη τον εαυτό τους αρκετά καλά, χωρίς να χρειάζεται να ερευνήσουν. Το εγώ τους είναι ένα άθροισμα ονόματος, φύλου, ηλικίας, εκπαιδευτικών προσόντων, επαγγέλματος, οικογένειας, προσωπικής ιστορίας, θρησκείας, πολιτικής τάσης κ.λπ. Αν τους ρωτήσετε ποιο είναι το σύνολο αυτών των προσθηκών, θα σας κοιτάξουν έκπληκτοι, χωρίς να καταλάβουν την ερώτηση. Κάποιος ίσως θα αναφέρει το εγώ, το id και το υπερεγώ, ή θα πει ότι το εγώ είναι «μια ενοποιητική ικανότητα των ψυχικών λειτουργιών». Για άλλους θα είναι ένα επιφαινόμενο του εγκεφάλου. Οι πιο απλοί θα δείχνουν το στήθος τους, λίγο πολύ στο ύψος της καρδιάς, ίσως γιατί γνωρίζουν ενστικτωδώς ότι εκεί είναι η έδρα της ψυχής.

Για την επιστήμη, ο εαυτός είναι μια βιολογική οντότητα, που αποτελείται από όργανα, ιστούς, κύτταρα, μόρια, πράγματα που, όταν τα βλέπεις, δεν έχουν τίποτα ανθρώπινο, αλλά από τα οποία γεννιέται ο άνθρωπος ως εκ θαύματος. Αυτό μπορούμε να δούμε με το μάτι του σώματος, καλύτερα αν βοηθηθεί από ισχυρά μικροσκόπια. Και αν κοιτάξουμε ακόμα πιο βαθιά θα βρούμε τον άνθρωπο της φυσικής, να στροβιλίζεται με ατομικούς πυρήνες και υποατομικά σωματίδια, μέχρι να φτάσει ίσως στο κενό, στο τίποτα. Μετά υπάρχει ένα εγώ οικολογικής φύσης, ένα απειροελάχιστο κύτταρο του πλανήτη. Και αν σκεφτούμε τη Γη ως ένα κύτταρο ενός σύμπαντος, μπορούμε λογικά να υποθέσουμε ένα κοσμικό εγώ, μέρος ενός Όλου όπου οι μικρο-υπάρξεις μας συγχωνεύονται με τις μακροσκοπικές πραγματικότητες.

Ωστόσο, όταν βλέπω το πρόσωπό μου σε έναν καθρέφτη σκέφτομαι «αυτός είμαι», ενώ δεν το σκέφτομαι όταν βλέπω τα λευκά μου αιμοσφαίρια ή τη Σελήνη. Ίσως είναι απλώς μια συνήθεια, μια αρχαία προκατάληψη. Στην πραγματικότητα, αν συγκρίνω τις φωτογραφίες μου ως παιδί με αυτό το ρυτιδωμένο και λευκό πρόσωπο, δεν μπορώ παρά να αυταπατώμαι ότι είναι το ίδιο άτομο. Πρέπει να εξαπατήσω τον εαυτό μου, να αφαιρέσω την ορατή πραγματικότητα και να την αντικαταστήσω με μια αόρατη ιδέα του εαυτού μου. Νιώθω σαν αμετάβλητος Νάρκισσος. Τα χρόνια περνούν, αλλά ο καθρέφτης μού προσφέρει πάντα την ίδια εικόνα, έναν εαυτό εκτός χρόνου.

Rene Magritte, Reproduction Prohibited, 1937

Ο εξελικτικός εαυτός

Αντικειμενικά, το πρόβλημα του εγώ επιλύεται στη μηχανική της σύλληψης και της ζωής. Φώλιασα στην κοιλιά της μητέρας μου, γεννήθηκα – inter faeces et urinam – μεγάλωσα και έγινα άντρας, για να γεράσω και να πεθάνω. Αν η εξήγηση δεν με ικανοποιεί, η επιστήμη μου δείχνει την ιστορία μου μέχρι τις πιο απομακρυσμένες απαρχές της: εκατό εκατομμύρια, δύο δισεκατομμύρια, πέντε δισεκατομμύρια, δέκα δισεκατομμύρια χρόνια πριν (το ρολόι αυτής της επιστήμης δείχνει έναν χρόνο τόσο συγκλονιστικό όσο και στρογγυλεμένο και κατά προσέγγιση).

Η εμπειρία μου λέει ότι ο πατέρας και ο παππούς μου έμοιαζαν με εμένα. Ακόμη και οι προπαππούδες μου, που τους έβλεπα σε φωτογραφίες, μου φαινόταν άνθρωποι. Επιπλέον, οι ειδικοί συμφωνούν στην παραδοχή ότι, αν ανακαλούσα τη γενεαλογία μου για χίλια ή δέκα χιλιάδες χρόνια, θα έβρισκα πάντα παραδείγματα homo sapiens μεταξύ των προγόνων μου. Αλλά αν έσπρωχνα πιο πίσω στο χρόνο, μου λένε, θα έμοιαζαν όλο και περισσότερο με τα κατώτερα θηλαστικά και μετά με άλλες, λιγότερο εξελιγμένες μορφές ζωής. Τέλος, στο οικογενειακό άλμπουμ θα έπρεπε ίσως να βάλω μια φωτογραφία μιας αμοιβάδας, ενός μικροοργανισμού, ίσως ενός βακτηρίου, ενός από αυτά που σήμερα κατοικούν το σώμα μου κατά τρισεκατομμύρια φιλοξενούμενοι και συντηρημένοι από έναν μακρινό συγγενή που, για κάποια τυχερή ευκαιρία, εξελίχθηκε.

Είτε εύλογες είτε φανταστικές, τέτοιες εικασίες δεν μου λένε ποιος είμαι. Περιγράφουν μόνο υποθετικές φυσικές διαδικασίες στις οποίες δεν φαίνεται να έχω κανένα ρόλο. Από όσο θυμάμαι, δεν εξελίχθηκα ποτέ με τη θέλησή μου. Ομολογώ ότι αυτό δεν αποδεικνύει τίποτα. Στην πραγματικότητα, δεν θυμάμαι καν να έχω συλληφθεί και να γεννήθηκα. Για όσα ξέρω θα μπορούσα να υπάρχω για πάντα.

Ο ασυνείδητος εαυτός

Ούτε είμαι εγώ που ρυθμίζω την κίνηση των ατόμων μου, δίνω οδηγίες σε αντισώματα, μεταδίδω ηλεκτρικά σήματα στον εγκέφαλο, παράγω ορμόνες κ.λπ. Δεν είμαι εγώ αυτός που χωνεύει ή κυκλοφορεί το αίμα. Δεν ξέρω πώς μεγαλώνουν τα νύχια, τα γένια και τα μαλλιά μου. Και όταν παίζω πιάνο δεν μπορώ καν να φανταστώ όλα τα νευρικά φαινόμενα που εμπλέκονται στο να σηκώνω απλά ένα δάχτυλο. Επομένως, αν είμαι το σώμα μου, πρέπει να αλλάξω γνώμη για τη χαμηλή γνώμη που έχω για τον εαυτό μου και να παραδεχτώ ότι είμαι απείρως πιο δυνατός και έξυπνος από όσο φανταζόμουν, παρόλο που δεν το γνωρίζω.

Για κάποιους, η ψυχοσωματική μου δομή θα ήταν απλώς ένα κομμάτι ύλης που, χάρη στην πρακτική που συσσωρεύτηκε σε ανυπολόγιστους αιώνες (σύμφωνα με τα δόγματα των Γνωστικών, καθένα από τα ενδιάμεσα όντα μεταξύ του Θεού και του κόσμου, προερχόμενο από το πρώτο με εκπορεύσεις f.d.b.), έχει αναπτύξει και κάνει ορισμένες λειτουργίες να είναι ασυνείδητες και αυτόματες. Σύμφωνα με τους υλιστές, σε αυτή την επιτυχία δεν υπάρχει ιδιοφυΐα, ούτε ένα έξυπνο, μεγαλειώδες σχέδιο, μόνο μια ατέρμονη, αμβλεία, περιστασιακή επανάληψη δοκιμής και λάθους. Και ακόμη και αυτό το συνειδητό μυαλό στο οποίο αναγνωρίζω τον εαυτό μου θα ήταν προϊόν φυσικών, χημικών, βιολογικών κ.λπ. λειτουργιών. που συμβαίνουν εν αγνοία μου. Πρέπει να συμπεράνω ότι το εγώ είναι ένα μη-εγώ και ότι είναι τόσο το συνειδητό όσο και το ασυνείδητο.

Το εγώ μεταξύ νου και σώματος

Η σχέση μυαλού και σώματος είναι στην πραγματικότητα ένα αμφιλεγόμενο θέμα. Για κάποιους είναι ένα πράγμα, για άλλους δύο συγγενείς (συναφείς) αλλά διακριτές οντότητες. Αυτό που βρίσκω παράδοξο είναι ότι το σώμα κινείται στο χρόνο και στο χώρο, ενώ το μυαλό κινείται μόνο στο χρόνο. Αισθανόμαστε την παρουσία του χωρίς να μπορούμε να το εντοπίσουμε. Λοιπόν, πώς μπορεί ο νους να ακολουθεί το σώμα στις κινήσεις του; Ίσως δεν χρειάζεται να το κυνηγήσει γιατί, όντας πουθενά, είναι παντού. Αλλά το ίδιο μυαλό, όταν ρωτήθηκε σχετικά, δεν μπορεί να απαντήσει.

Φυσικά και το σώμα συμβάλλει στην αίσθηση της ταυτότητάς μου και με αντιπροσωπεύει. Αλλά ακόμα κι αν είχα ένα φρικτά ακρωτηριασμένο ή παραμορφωμένο σώμα, θα ένιωθα ότι ήμουν ο εαυτός μου. Αντίστροφα, δεν νιώθω πια ότι υπάρχω αν, όπως στον βαθύ ύπνο, οι εσωτερικές μου εικόνες εξαφανιστούν. Υπάρχει κάτι που μιλάει μέσα μου, που έχει ηθική, φιλοσοφία, συναισθήματα, ιδανικά, όνειρα κ.λπ. Το ονομάζω «μυαλό» και ταυτίζομαι με τις άυλες λειτουργίες του. Τι είναι όμως το μυαλό, πού είναι, πώς προκύπτει; Είναι απλώς μια λέξη, ίσως ένας μύθος, όπως η Μινέρβα που βγαίνει από το κεφάλι του Δία ή ένας αραβικός φοίνικας. Στην πραγματικότητα, το «εγώ» μου όχι μόνο αγνοεί τα άπειρα φυσιολογικά πρωτόκολλα που το διέπουν, αλλά επίσης αγνοεί εντελώς τι καθορίζει τις νοητικές διεργασίες του.

Η Μινέρβα ήταν η αγαπημένη κόρη του Δία, που γεννήθηκε από το κεφάλι του οπλισμένη με κράνος, πανοπλία, ασπίδα και δόρυ.

Ο εαυτός του κρεμμυδιού

Ο εαυτός παραμένει επομένως μια σκοτεινή έννοια. Και όταν θέλουμε να το ξεκαθαρίσουμε το βρίσκουμε βυθισμένο σε κάποιο ανεξιχνίαστο βάθος. Επιπλέον,  η διερεύνηση αυτής της αβύσσου παράγει μια αθεράπευτη αντίφαση. Στην πραγματικότητα, παρατηρούμε τα πράγματα μέσα από γνωστικές διαδικασίες που προϋποθέτουν ένα υποκείμενο και ένα αντικείμενο, ενώ εδώ τα δύο στοιχεία συμπίπτουν. Ο παρατηρητής πρέπει να παρατηρεί τον εαυτό του, αλλά αυτό τον κάνει παρατηρούμενο αντικείμενο. Επομένως φαίνεται αδύνατο να εξετάσουμε τον εαυτό μας χωρίς να καταστρέψουμε την υποκειμενική του φύση.

Εφόσον το νοούμενο ξεφεύγει, κάποιοι αρκούνται να συλλάβουν το φαινόμενο. Σύμφωνα με αυτούς, το γεγονός ότι υπάρχουν οι αισθήσεις, οι ιδέες, οι αναμνήσεις μου κ.λπ. υπονοεί έναν ιδιοκτήτη. Ένα ασαφές, αόρατο και άπιαστο ον φαίνεται να έχει αυτές τις ικανότητες. Αλλά ένας Βουδιστής θα έλεγε ότι αυτή η οντότητα είναι μια χίμαιρα, και ότι πίσω από τις διάφορες ψυχοφυσικές πράξεις δεν υπάρχει ψυχή ή άτμαν .

Το εγώ θα ήταν επομένως ένα κρεμμύδι και αν ξεφλουδίσουμε τα στρώματά του δεν θα βρούμε ποτέ τον πυρήνα. Αυτή είναι, ωστόσο, μια ιδέα που η κοινή λογική απορρίπτει. Παρά τις προσπάθειες αφαίρεσης από την αντίληψη ενός ατομικού εαυτού, παραμένει ένα αναπόσπαστο υπόλειμμα συνείδησης που επαναλαμβάνει το «Είμαι». Ακόμη και ο βουδιστής που θεωρητικά πιστεύει στο anātman (1) (Το δόγμα του anātman είναι συγκεκριμένο για τον Βουδισμό και επιβεβαιώνει την ανυπαρξία του ātman, δηλαδή ενός μόνιμου ατομικού εγώ και περιλαμβάνεται μεταξύ των Τριών Σημείων Ύπαρξης.) – απουσία προσωπικής ουσίας – στην πράξη προσαρμόζεται στην πεποίθηση ότι αυτή η ουσία υπάρχει. Είναι ίσως μια ψευδαίσθηση, μια ψυχολογική μυθοπλασία απαραίτητη για κανονικές συναλλαγές.

Ο σχετικός εαυτός

Κάποιοι θα παραπονεθούν ότι συνεχίζω να συσσωρεύω αμφιβολίες χωρίς να διευκρινίσω τίποτα. Και στην πραγματικότητα δεν θα ήξερα τι άλλο να κάνω. Ωστόσο, αν έπρεπε να εκφράσω άποψη, θα έλεγα ότι ο εαυτός είναι απατηλός και πραγματικός ταυτόχρονα. Νομίζω ότι από μόνος του δεν υπάρχει, αλλά ότι γίνεται πραγματικότητα μέσα σε μια σχέση, όπως αυτή που ενώνει το μέσα και το έξω: όταν σκεφτόμαστε ένα «έξω» ένα «μέσα» παράγεται και το αντίστροφο. Με τον ίδιο τρόπο δημιουργούνται διάφορες «αντίστροφες συσχετίσεις»  αλληλοεξαρτώμενες: Εγώ-κόσμος, Εγώ-εσύ, Εγώ-άλλος κ.λπ. Τόσο η εμπειρία των αισθήσεων και των μορφών γνώσης όσο και η αίσθηση του εαυτού μας ως κάτι ξεχωριστό από τα πράγματα βασίζονται σε αυτή τη διαλεκτική.

Η σχέση του εγώ με το σώμα, ωστόσο, είναι μια ιδιαίτερη περίπτωση. Με μια κάπως ωμή αναλογία θα μπορούσαμε να φανταστούμε τη συνείδηση ​​ως έναν άπειρο χώρο και σε αυτό να δούμε το εγώ ως οριοθετημένο χώρο, μια γεωμετρική φιγούρα ή ένα κτίριο του οποίου το σώμα είναι το σύνολο των περιμετρικών τοίχων. Λειτουργώντας ως όριο μεταξύ εσωτερικού και εξωτερικού χώρου, το σώμα συμμετέχει και στα δύο. Επομένως μπορεί να μας φαίνεται κάποιες φορές ως εγώ και άλλες ως μη-εγώ. Η περιοχή μέσα στη φιγούρα, ή το σπίτι, είναι αντίθετα το σύνολο των αντιλήψεων και των νοητικών μας αναπαραστάσεων, που νιώθουμε ξεχωριστά από τον εξωτερικό χώρο και πιο οικεία με εμάς, πιο συνδεδεμένα με την αίσθηση του εαυτού μας.

Φάσεις του εγώ

Στα ορυκτά, στην ανόργανη ύλη, η αυτοσυνείδηση ​​είναι ακόμα λανθάνουσα, δυναμική. Στα φυτά είναι σαν σε κατάσταση ύπνου. Στο ζώο αρχίζει να ξυπνά σκοτεινά. Στον αρχαϊκό άνθρωπο, σε συμβίωση με τη φύση, το εγώ είναι ακόμα ασθενώς διακριτό από το Όλον. Τα όριά του είναι ασταθή και κυριαρχεί μέσα του η αίσθηση της συγχώνευσης μέσα και έξω. Στη μαγική και μυθολογική σκέψη το εγώ παίρνει πιο ξεκάθαρα περιγράμματα, είναι ήδη αντίθετο με το μη εγώ. Με την επιβεβαίωση της λογικής και του τεχνικού ελέγχου στον εξωτερικό κόσμο, γίνεται ένας λογικός εαυτός, όντας εντελώς διαφορετικός από το περιβάλλον που τον φιλοξενεί. Γίνεται σχεδόν ξένος με τον κόσμο, ένα «ον εκεί» αποξενωμένο από τη φύση.

Ωστόσο, όποιος πιστεύει ότι αυτή η προοδευτική ανάπτυξη του εγώ πρέπει να αντιστοιχεί σε μια επέκταση της εσωτερικότητας θα έκανε λάθος. Όταν αποκτά επίγνωση του κόσμου ως μια αντικειμενικότητα χωριστή από τον εαυτό του, το εγώ στην πραγματικότητα εξωτερικεύεται και συστέλλεται. Επομένως, μια υπερορθολογική κοινωνία καταλήγει να συλλαμβάνει την πραγματικότητα, συμπεριλαμβανομένου του ίδιου του εαυτού, ως απόλυτο «έξω», ανάγοντας τη συνείδηση ​​σε ένα νευρολογικό φαινόμενο, την έρωτα σε ένα ορμονικό φαινόμενο κ.λπ.

Παραδόξως, μια περίσσεια ορθολογισμού μπορεί να μας κάνει να οπισθοχωρήσουμε προς ανόργανες μορφές συνείδησης, χωρίς αληθινή αντίληψη του εαυτού. Κάποιοι αντιδρούν σε αυτή την παλινδρόμηση πέφτοντας στην αντίθετη ψύχωση, σε μια ιδεαλιστική σκέψη που βλέπει την πραγματικότητα ως ένα απόλυτο «μέσα», μια προβολή της ψυχής ή αποκαθιστώντας μαγικές ή μυθολογικές πεποιθήσεις. Έτσι υπάρχουν από τη μια εκείνοι που πιστεύουν ότι ο εαυτός μπορεί να υπάρξει χωρίς τον κόσμο και από την άλλη εκείνοι που είναι πεπεισμένοι ότι ο κόσμος μπορεί να υπάρξει χωρίς τον εαυτό.

Ο εαυτός των μέσων ενημέρωσης

Γενικότερα, ο σύγχρονος άνθρωπος δεν έχει μια ισορροπημένη σχέση ούτε με τον κόσμο ούτε με τον ίδιο του τον εαυτό. Κρεμασμένος μεταξύ παρελθόντος και μέλλοντος, μεταξύ ιστορίας και προόδου, το εγώ του απουσιάζει από τον εαυτό του, πάντα παγιδευμένο σε βιαστικές και ανυπόμονες υποθέσεις. Υποφέρει από το άγχος εκείνων που δεν μπορούν πλέον να ζήσουν στον φυσικό χρόνο του αρχαϊκού εαυτού, σε αρμονία με τους σεληνιακούς κύκλους και τις εποχές, ή στον διευρυμένο χρόνο των μύθων. Η ζωή του ρυθμίζεται από τον μηχανικό, αφύσικο ρυθμό ενός ρολογιού.

Αλλά αυτό που διακρίνει περισσότερο την τρέχουσα κοινωνία είναι η δημιουργία ενός νέου τύπου συνείδησης, κομφορμιστικής και τυποποιημένης. Ένα πλήθος ανθρώπων βασίζει την κατασκευή του εαυτού τους σε μηνύματα που προέρχονται από μεγάλα συστήματα μέσων. Τον περασμένο αιώνα ήταν οι εφημερίδες, η τηλεόραση και ο κινηματογράφος που επηρέασαν τις σκέψεις και τις συμπεριφορές των μαζών. Σήμερα είναι το Διαδίκτυο που κωδικοποιεί αξίες, συναισθήματα, οράματα για τον κόσμο, δημιουργώντας αναγκαστικά και τυποποιημένα άτομα. Όλα όσα θα μπορούσαμε να ονομάσουμε «αυτοσυνείδηση» είναι τώρα «ετεροσυνείδηση», μια οργάνωση των ψυχικών μας δραστηριοτήτων που ελέγχονται από άλλους, στους οποίους παραχωρούμε την ελευθερία να δημιουργήσουν και να διαμορφώσουν το εγώ μας.

Πώς απαντάμε λοιπόν στην ερώτηση «ποιος είμαι;». Μπορεί κανείς να αμφιβάλλει αν στον ίδιο άνθρωπο υπάρχει μόνο ένα εγώ ή υπάρχουν πολλά, αν το εγώ υπάρχει ή όχι, αν είναι συνειδητό ή ασυνείδητο, φυσικό γεγονός ή τεχνούργημα της κοινωνίας, οντολογικό υποκείμενο ή απλή λειτουργία της γλώσσας, ένας συλλογικός όρος για τον ορισμό ενός συνόλου μεταβαλλόμενων καταστάσεων συνείδησης, όπως το «σμήνος» πού υποδηλώνει μια ομάδα μελισσών. Ούτε μπορούμε να κάνουμε έκκληση στη βεβαιότητα του καρτεσιανού cogito. Στην πραγματικότητα, θα μπορούσαν να υπάρξουν σκέψεις χωρίς να τις σκεφτεί κανείς, όπως από το γεγονός ότι βρέχει δεν συμπεραίνουμε την ύπαρξη βροχερού όντος.

Ο μυστικιστικός εαυτός

Επιστρέφοντας στον Hugh of St. Victor, πιστεύω ότι δεν αρκεί να χρησιμοποιήσουμε μόνο δύο από τα μάτια μας. Για να γνωρίσετε τον εαυτό σας πρέπει να ανοίξετε το τρίτο σας μάτι και να συλλογιστείτε, στρέφοντας προς έναν αγνό εαυτό που δεν είναι εφικτός στις αισθήσεις και τις σκέψεις. Μπορεί τότε να παραχθεί ένας ίλιγγος της λογικής, από τον οποίο αναδύεται μια σιωπηλή διαίσθηση. Όμως ο ορθολογισμός, η λογική, η σκοπιμότητα το καθιστούν αδύνατον. Κάποιοι το φτάνουν κάνοντας διαλογισμό, άλλοι θαυμάζοντας έναν έναστρο ουρανό, ένα λουλούδι ή χωρίς κανέναν λόγο. Αυτή η επιστροφή στον εαυτό  είναι στην πραγματικότητα μια λήθη του εαυτού μας, μια έξοδος από την περίμετρο του εγώ μέσω ενός απροσδόκητου ανοίγματος.

Πλάτωνας και Αριστοτέλης, λεπτομέρεια από τη Σχολή Αθηνών του Raffaello Sanzio (1509). Σύμφωνα με τον Jaspers, η Αξονική Περίοδος δημιούργησε τη φιλοσοφία ως επιστήμη

Προς το παρόν, αυτές οι μυστικιστικές εμπειρίες είναι πολύ σπάνιες. Μια υλιστική κοινωνία τίς αναστέλλει, τις εμποδίζει. Ωστόσο, πιστεύω ότι μια αργή αλλά ασταμάτητη αλλαγή παραδείγματος βρίσκεται σε εξέλιξη. Μάλλον βρισκόμαστε σήμερα σε μια από αυτές τις συγκυρίες του «αξονικού χρόνου», όπως τον ορίζει ο Jaspers, που αντιστοιχούν σε εποχικά σημεία καμπής. Έχοντας ξεπεράσει τις φάσεις της μαγείας και της μυθολογίας, ο άνθρωπος καλείται πλέον να υπερβεί τον ορθολογισμό του. Πράγμα που δεν σημαίνει την εγκατάλειψή του, αλλά την ενσωμάτωσή του σε ένα ευρύτερο επίπεδο συνείδησης.

Η λατρεία της λογικής, που ξεκίνησε στη Δύση πριν από δύο χιλιάδες πεντακόσια χρόνια, βρίσκεται τώρα στο τέλος της. Κάποια φαινόμενα παλινδρόμησης στο μαγικό, το μυθολογικό, το παράλογο, είναι τελικά σημάδι της φθοράς της. Και η κατάσταση της πνευματικής εξαθλίωσης, της εξαθλίωσης της κοινωνίας μας, είναι ίσως ο σπασμός μιας παλιάς συνείδησης που αντιστέκεται στη μεταμόρφωση, που δεν θέλει να ανοίξει το τρίτο της μάτι. Μάταιη απροθυμία, γιατί ο κόσμος που γνωρίζουμε, με τα μοντέλα σκέψης του, πρέπει απαραίτητα να ξεπεραστεί και τα όρια του ορθολογισμού δεν μπορούν να ξεπεραστούν με ορθολογικό τρόπο.

Μια εξελικτική δύναμη μας σπρώχνει παραπέρα, προς το υπερορθολογικό. Παραδέχομαι ότι, παρατηρώντας την παρακμή του πολιτισμού μας, θα μπορούσε κανείς να πει ότι βρίσκεται σε εξέλιξη μια εξελικτική διαδικασία, η οποία τείνει προς απανθρωπιστικά αποτελέσματα. Οι επιστημονικο-τεχνολογικές μας μανίες απειλούν να μας καταστρέψουν πριν καν αρχίσουμε να γνωριζόμαστε. Αλλά αυτή η γεροντική άνοια που έχει επηρεάσει τον λογικό μας εαυτό μπορεί να είναι η πικρή, αναπόφευκτη μετάβαση προς τη γέννηση μιας νέας νοητικής δομής, πιο ανοιχτής, ελεύθερης και ειρηνικής, στην οποία ο εαυτός και το σύμπαν, η επιστήμη και ο στοχασμός συνδυάζονται αρμονικά. Η εναλλακτική λύση είναι η διαγραφή της ανθρωπιάς μας. Αυτό που είπε ο θεολόγος Karl Rahner για τον Χριστιανισμό ισχύει για όλους μας γενικά: στο μέλλον ο άνθρωπος θα είναι μυστικιστής ή τίποτα.

Livio Cadè

«ΕΓΩ, ΑΥΤΟΣ Ο ΞΕΝΟΣ» - Inchiostronero (www-inchiostronero-it.translate.goog)